Wakchayay chinkananpaq kallpanchakusqanku

APUKUNAQA ñam wakchayayta chinkarachinkuña, ichaqa paykunallapatam. Lliw runakunata wakchayaymanta yanapasqankuqa manam allinpichu tukurqa. Qollqeyoqkunaqa manam munankuchu pipas qollqen otaq kapuqnin qechunantaqa. Rey Salomonmi repararqa: “Ñakariqkunam waqanku ichaqa manam pipas consuelaqnin kanchu. Atiyniyoqkunam ñakarichinku”, nispa (Eclesiastes 4:1).

¿Yaqachu kay pachapi atiyniyoq runakuna chinkachinmanku wakchayayta? Salomonmi qellqarqa: ‘Cuentatam qokuni tukuy chaykunaqa chinkaruq waspiy hinalla kasqanmanta’, nispa (Eclesiastes 1:14, 15). Kay tiempopi wakchayay chinkachinankupaq rurasqankum qawachiwanchik chayna nisqanqa cheqap kasqanta.

Wakchakuna manaña kananpaq tanteasqanku

Hatun negociokunata ruraspankum 1800 watamanta 1899 watakama wakin nacionkunaqa apuyarqaku, wakin runakunañataqmi wakchayaypi kaqkunata yanapayta munarqaku. ¿Yaqachu kay Pachapi ima kaqtapas aypunmanku karqa igualtakama?

Hukkunam piensarqaku comunismo nisqa politicawan lliw runakuna igualninka imanku kapunantapas. Ichaqa chayna piensasqankum mana gustarqachu qollqeyoq runakunataqa. Chayna kaptinpas achka runakunam munarqaku: “Pipapas kapuchun ruray atisqanman hina, pipapas kapuchun necesitasqanman hina”, comunismo nisqa politicapa nisqanman hina kawsakuyta. Achka runakunam kusirikurqaku lliw nacionkunapi igualninka  kawsanankumanta. Wakin qollqeyoq nacionkunapas tantearqakum “nacesqankumanta wañunankukama” runakunata organizacionkunawan yanapasqa kanankupaq. Kunankamam ninku, nacionninkupi manaña wakchayayqa kasqanmanta.

Lliw nacionkuna igualninka kawsanankupaqqa comunismo nisqa politicam mana atirqachu yanapayta. Runakuna yanapanakuspa llamkanankumanta piensasqankuqa yanqam karqa. Wakin runakunam quejakurqaku kapuqninkunawan yanapaptinku wakchakunaqa manaña llamkay munasqankumanta. Chayqa tupanmi Bibliapa nisqanwan: “Kay pachapiqa manam hukllapas kanchu allin ruraq runaqa. Manam kanchu allinllata ruraspa mana huchallikuq runaqa [...] Runataqa Diosmi unancharqa munasqanman hina ruraqta. ichaqa mana allin piensaymanmi qokurunku pasaypaqta”, nispa (Eclesiastes 7:20, 29).

Piensarqakutaqmi Estados Unidos hina kayta, chaypiqa apuyanmi allin llamkaq runakunaqa nispanku. Chaymi achka nacionkuna Estados Unidosta qatipakuspa democracia nisqa politicaman cambiaspa negociokunata rurarqaku. Ichaqa manam lliw nacionkunachu apuyarqaku. Estados Unidosqa apuyarqa manam politicanraykullachu, tukuy kapuqninkuna chaynataq allpantinpi negociokuna rurasqankunawanmi, chayqa sutillamá qawakurqa. Chaymantapas allpantinpi negociokunata nacionkunapa rurasqankuqa wakin nacionkunatam apuyachin, wakintañataqmi wakchayachin. ¿Yaqachu qollqeyoq nacionkuna atinmanku yanapayta wakcha nacionkunata?

Wakchakuna manaña kananpaq “Plan Marshall” nisqanku

Allpantinpi iskay kaq guerraqa, Europa lawpim pasaypaqta millonnintin runankunata wakchayaypi saqerqa. Chaymi Europa lawkunapi comunismo nisqa politica astawan mastarikamuptin Estados Unidospa gobiernonqa preocupakurqa. Hinaptinmi 4 watantin achka qollqeta qospa politicanta allinpaq hapiq nacionkunata yanaparqa fabricanku hinaspa tarpusqanku yapakunanpaq. Chay nacionkunapi chayna yanapasqankutam suticharqaku “Plan Marshall” nispa. Chaywanmi wakchayay yaqa chinkarurqa, chaymi allin kasqanta qawarqaku. ¿Yaqachu wakchayayta enteron Allpantinpi chinkachinmanku chaynata yanapaspanku?

Chay “Plan Marshall” allin yanapasqanta qawaspankum Estados Unidospi autoridadkunaqa huk nacionkunatapas yanaparqaku tarpuyninpi, saludninpi, carreterakuna ruraypi hinaspa educakunankupaqpas. Ichaqa kikillankupaq munaspankum chaytaqa rurarqaku. Chaymantapas qollqeyoq huk nacionkunapas yanapaytam munarqaku chay nacionkunapi munaychakunanrayku. Ichaqa 60 wata pasaruptinmi Plan Marshall nisqawan yanapaypi qollqe gastasqankum yanqapaq karqa. Wakin nacionkunaqa wakchayaymantam lloqsirqaku, astawanraq Asia lawpiqa. Ichaqa, warmachakuna manaña llumpayta wañunanpaq hinaspa educakunankupaq yanapasqa kaspankupas achka nacionkunam hinalla wakchayaypi tarikunku.

Huk nacionkunamanta yanqapaq yanapamusqanku

Wakcha nacionkunata yanapaymi aswan sasa karqa apu nacionkunata guerrawan ñakarisqankumanta yanapanamantaqa. Europa lawpiqa karqañam fabricakuna, hatun negociokuna chaynataq carreterankupas. Pisi qollqellatañamá necesitarqaku. Wakcha nacionkunapi, hospitalkuna, escuelakuna hinaspa  carreterakuna kananpaq yanapaptinkupas hinallam sasachakuypi karqaku chaypi empresakuna, carreterakuna, llamkanankupaq mineria, petroleo hinaspa hukkunapas mana kaptin.

Wakchayay kasqan hinaspa wakchayaywan imakuna pasasqan allichayqa sasam. Ejemplopaq, onqoy kaptinmi wakchayay rikurin, wakchayaywantaqmi onqoypas kan. Warmakuna mana allin alimentasqa wiñaspankuqa manapaschá wawa-churinku allin uywaytaqa atinqakuchu. Chaynataq, apu nacionkuna mikuy puchusqanta wakchakunaman apachispa yanapaptinkupas, tarpuqkunawan negociantekunam mana llamkayniyoqña tarikunku, chaymi astawan wakchayachin. Chaymantapas wakcha kaq nacionkunata qollqewan yanapaptinkupas astawanraqmi sasachakunku: suwakuy, llullakuy hinaspa tukuy mana allin ruraykunawan. Huk nacionkunapa yanapasqankupas manam wakchayaytaqa chinkachinchu, imanasqa wakchayay kasqanta mana allichasqankurayku.

Imanasqam wakchayay rikurin

Llumpay wakchayayqa yapakun gobiernokunawan runakuna kapuqninkuta astawan mirananpaq munaptinkum. Ejemplopaq, democrático nisqa wakin gobiernokunaqa allpantinpi wakchayay chinkachiypichuqaya kallpanchakunku, aswanqa paykunawan kaq runakunallatam yanapanku. Nacionninkupi tarpuqkuna mana fracasanankupaqmi wakcha nacionkunamanta ima kawsay tarpusqanku yaykunanmanta harkakunku. Hinaspapas nacionninkupi tarpuqkunallatam yanapanku huk nacionkunamanta mana rantinankupaq.

Qawasqanchikman hinaqa, gobiernowan runakunam paykunallapaq imatapas munanku, chaymi wakchayayqa rikurin. Chaymantam rey Salomon kaynata nirqa: ‘Runaqa runamasinta munaychakuspanmi ñakarichin’, nispa (Eclesiastes 8:9).

Hinaptinqa, ¿chinkanmanchu haykapipas wakchayay? ¿Atinmanchu ima gobiernopas runapa imayna kasqanta cambiachiyta?

[6 kaq paginapi recuadro]

Mana wakchayanapaq kamachikuykuna

Jehová Diosmi Israel llaqtanman kamachikuykunata qorqa wakchayaypi mana tarikunankupaq. Diosmi kamachirqa lliw ayllukuna chakrayoq kanankupaq, Leviy ayllumanta sacerdotekunallam mana chakrayoqqa karqaku. Chaymi wakchayayqa mana kananchu karqa, chakrankuta rantikuspapas manam wiñaypaqchu rantikurqaku. Sapa 50 watapim chakrankuta kutichipuqku dueñonman otaq ayllunman (Levitico 25:10, 23). Sichum pipas onqosqanrayku otaq imapas pasaruptin chakrankuta rantikuptinqa, Jubileo nisqa watapim kutichipunanku mana qollqellapaq. Chaynata ruraptinkum ayllukunaqa mana wakchayaypiqa kanankuchu karqa.

Diosqa kuyapayakuq kasqanraykum kaytapas kamachirqa, sichum pipas sasachakuypi tarikuspanqa kikinmi sirviente kananpaq rantikunan karqa, chay chaskisqan qollqewanmi manaraq sirviente kachkaspan manukusqanta paganan karqa. Chaymanta patronninman qanchis watakama mana pagayta atispanqa librasqam kanan karqa, chaymantapas chaskinanmi karqa muhutawan uywakunata wakchayaypi mana tarikunanpaq. Chaynallataqmi mayqen wakcha israelitapas qollqeta prestakuptinqa Diosmi kamachirqa interesta mana cobranankupaq. Kamachirqataqmi imatapas cosechaspaqa wakchakunapaq chakrapa patanpi kaqta puchunankupaq. Chaynapi pipas limosnakustin mana purinanpaq (Deuteronomio 15:1-14; 24:19).

Ichaqa yachasqanchikman hinam wakin israelitakunaqa wakchayaypi tarikurqaku Jehová Diospa kamachisqanta mana kasukusqankurayku. Chaymi wakinqa karqaku chakrasapa apukuna wakinñataq mana chakrayoq wakchakuna, kunan tiempopi yaqa llapallan nacionkunapi hina. Qawasqanchikman hinam israelitakunaqa wakchayarqaku, wakinku Diosta mana kasukusqankurayku hinaspa kikillankupaq munaq kasqankurayku (Mateo 22:37-40).