ÑAWPA TIEMPOTA QAWARISUN | DOCUMENTO
¿Dioschu kayta kamachinman karqa?
“Mana chaynata ruwaptikiqa [...] Diospa yanapakuyninwanmi qamkunaman hamusaqku, hinaspam guerrata ruwasaqku tukuy hinastinpi chaymantam Iglesiatawan reyta kasukunaykipaq hikutasqaykiku, churikichikkunatawan warmikichikkunatam apasaqku sirvienteyku kanankupaq, chaynataqmi kapusuqnikichiktapas apakusaqku hinaspam tukuy mana allinkunata ruwasaqku [...]. Chaymi wañusqaykichikpas hinaspa ñakarisqaykichikpas qamkunapa huchaykichikpi kanqa, manam ñoqaykupachu.”
KAYQA huk documentopa partenmi, kaytam 1500 watakunapi servichikurqaku. España nacionniyoq runakunam kaytaqa uyarinankupaq hina leenanku karqa America lawpi saqueananku kaptin, kay documentoqa mana entiendenapaq hinam karqa.
¿Imatam saqueaqkunaqa chay llaqtayoq runakunaman nichkarqa hinaspa imanasqa?
Mana munachkaqtam catolico kanankupaq hikutarqaku
America lawman Cristobal Colón chayaramusqan qepallatam 1492 watapi, Españawan Portugal nacionkuna munaychakuyta munarqaku saqueasqa llaqtakunata. Iskaynin nacionkunam Papa nisqa obispota kay Pachapi Cristopa rantinpi kasqanta hina qawaqku, chaymi sasachakuyninkuta allichananpaq mañakurqaku. Chay obispopa kamachisqanman hinam Iglesiapi kaqkunaqa iskaynin nacionman saqueasqa allpata rakirqa, chaynapi sacerdotekuna rispanku chay llaqtapi runakunata catolicoman yaykuchinankupaq.
Achka llaqtakunata saqueasqankuman hinam España nacionpa reyninqa mana allin ruwasqankuta allinpaq qawachiyta munarqa. Nirqataqmi Diospa sutinpi chay obispo allpakunata rakisqanrayku chay llaqtayoq runakunata sirvientenkuta hina hapinankupaq otaq paykunawan hinaspa kapuqninkuwan munasqankuta ruwanankupaqpas.
Españapi reymi huk documentota qellqarqa obispopa kamachisqanmanta chaypi yachaq runakunaman willachinanpaq. Chaywanmi hikutarqa catolicoman yaykunankupaq hinaspa reyta kasukunankupaq. Chay ruwayta mana munaptinkuqa Diospa sutinpim wañuchinanku karqa.
“Mana allin ruwasqankuta allinpaq qawachinankuraykum imatapas ruwarqaku.” (Francis Sullivan, profesor jesuita de teología)
“Mana allin, millaypaq, penqaypaq”
Kay documentotaqa leechirqa Españapi rey huchanta mana reqsikunanraykum, hinaspa llaqtakuna saqueasqan allin kasqanta qawachinanpaqmi. Yaqa llapanpim manaraq saqueachkaspanku chay llaqtapi runakunapaq leepuqku mana castellanota entiendechkaptinkupas. Wakinpiqa mancharisqa ayqekuptinkum chunniq chukllankunapi leeqku.
Catolicoman yaykunankupaq hikutasqankum puramente wañuchinakuypi tukururqa. Chile nacionpim 1550 watapi mapuche castakunamanta yaqa iskay waranqa runakunata wañurachirqaku. Mana wañuchisqa kaqkunamanta rimaspanmi Pedro de Valdivia runa reyman qellqarqa: “Willakuqkunatam kacharqani kamachisqaykimanta willanankupaq, chayta mana kasukusqankuraykum iskay pachaq runakunapa makinkutawan sinqankuta qoruchirqani”. *
Chay documentoqa yaqapaschá saqueaq Español runakunata hawkayachirqa mana allin ruwasqankumanta, religionnintam ichaqa mana anchatachu yanaparqa. 1500 watapi sacerdote Bartolomé de las Casas runam chay documentopa nisqan imapi tukusqanta qawarqa, chaymi qellqarqa: “Chay ruwasqankuqa karqa mana allin, millaypaq, penqaypaq, mana yuyaywan hinaspa yanqa kamachikuymi. Manañam chaymantaqa rimaytapas munanichu religionta mana yanqachanaypaq”. Gonzalo Fernández de Oviedo qellqaq runam llakikurqa saqueaqkuna millaypaq mana allinta ruwaspanku catolico religionta mana allinpi qepachisqankumanta.
¿Diosmanchu tumpachwan sutinpi mana allinkunata autoridadkunawan religionpi punta apaqkuna ruwasqankumanta? Bibliam nin: “Mana allin rurayqa Diosmanta karunchasqayá kachun. Hucha rurayqa Tukuy Atiyniyoq Diosmanta karunchasqayá kachun”, nispa (Job 34:10).
^ par. 12 Wakin willakuykunapa nisqanman hinam 1573 watapi chay documentota manaña servichikurqakuchu.
Kaykunatapas leeykuy
¡RIKCHARIY!
Ignác Semmelweis
Kunan tiempopi runakunam Ignác Semmelweis runata anchata agradecekunku. ¿Imanasqa?
