1-3. a) ¿Imanirtaq Esterqa mantsarqan nunanta parlapëta? b) ¿Ima tapukïkunapitataq yachakushun?

SÜSA markachö palaciupa patiunman yëkunqanmannömi Esterqa reyta mantsëkarpis alli tsarakïta tïran. Peru manam fäciltsu, tsë palaciuqa alläpa jatun karmi porsïllana mantsanätsikun. Ladrillupita perqankunapis chipapaq colorkunawan pintashqam, y tsë perqankunachöqa älayoq törukuna, leonkuna y flechëkaq nunakunam tallaran, jina rumipita rurashqa canalkunayoq columnankuna y mantsanëpaq estatuakunam kan. Tsë mëtsikan palaciuqa Zagros nishqan rajukunapa chakin jatun pampachö rurashqam, y jawampanam Coaspes nishqan mayu pasan. Tsë palaciutaqa rurayashqa “puëdeq rey” niyanqan mandakoqpa puëdeq këninta rikätsikunampaqnömi, y pëwan parlaqmi Esterqa ëwan. ¡Tsë reyqa Esterpa nunanmi!

² Diosta kuyaq Esterqa manachi ni ichikllapis pensarqantsu rey Asuëru nunawan casakïtaqa. * Tsë nunaqa manam ni ichikllapis procurantsu Diosta wiyakur warmin Sära ninqanta ruraq Abrahannö o pënö wiyakoq nunakunanö këtaqa (Gen. 21:12). Pëqa, Esterpa Diosnin Jehoväta y judïukunata qonqan Leytapis itsachi alläpaqa o manapis reqintsu. Peru persa nunakunapa leyninkunataqa allim reqin, tsëmi musyan rey mana qayëkätsiptin nöpanman yëkuyanqanqa chipyë mana alli kanqanta. ¡Tsë leyta mana wiyakoqkunataqa wanutsiyanmi! Tsëta musyëkarpis, Esterqa palaciu rurinchö këkaq patiumanmi yëkurin y rey rikänanmanmi churakärin, clärum musyan tsëta ruranqanqa wanïman chätsita puëdinqanta (leyi Ester 4:11 y 5:1).

³ ¿Imarëkurtaq kë alläpa markäkoq (yärakoq) warmiqa kawëninta peligruman churan? ¿Imatataq pëpita yachakïta puëdintsik? Tsëta musyanapaqqa puntata rikärishun Persia nacionchö reyna këman imanö chanqantaraq.

4. ¿Imatataq musyantsik Esterpa wamra kënimpita, y imanirtaq prïmun Mardoqueu ëllukurkurqan?

⁴ Esterqa teytannaq y mamannaq shipashmi karqan. Teytankunapitaqa manam alläpaqa musyantsiktsu, Hadassä nir jutin churayanqanllatam, y shumaq yulaq wëtayoq rayan castïllu plantatam hebrëu idiömachöqa tsë jutiwan reqiyan. Teytankuna wanukïkuyaptinmi prïmun Mardoqueu ankupar (llakipar) ëllukurkurqan. Tsëpita patsëmi wamrantanö wätarqan (Est. 2:5-7, 15).

5, 6. a) ¿Imanötaq Esterta Mardoqueu wätarqan? b) ¿Imakunata rurartaq Esterwan Mardoqueuqa kawayaq?

⁵ Mardoqueuwan Esterqa Persia nacionchö mas precisaq markamanmi mälas apashqa kayarqan, y tsëchöqa chikishqachi kayarqan judïukunapa Leyninta y religionninta qatiyanqampita. Alläpa ankupäkoq Dios Jehovä mëtsika kutichö markanta libraq y ichikllachöna yapë libranampaq kaqta mas parlapaptinchi Esterqa prïmunta yachanarqan (Lev. 26:44, 45). Ishkampis alläpachi kuyanakuyaq y yanapakuyaq.

⁶ Itsachi Mardoqueuqa Süsa palaciuchö precisaq carguyoq karqan, tsëchi Bibliaqa reypa wakin sirweqninkunawan imëpis täranqanta nin (Est. 2:19, 21; 3:3). Shipash kanqan witsankuna Ester imakunata ruranqantaqa Biblia manam willakuntsu, peru itsachi prïmunta atiendir y wayichö rurëkunata rurapakurnin trabajaq. Jina itsachi Estertaqa gustaq Süsachö këkaq mercäduman rantipakoq ëwë, tsëchöqa örupita, plätapita y juk materialkunapita rurashqa aläjakunata y imëkakunatam qatuyaq. ¡Piraq ninman karqan tiempu pasariptinqa tsëkuna jananchö llapan junaqkuna kawanampaq kaqta! Tsë witsanqa manam ni ichikllapis musyarqantsu tiempu pasariptin imanö kawanampaq kaqtaqa.

7. ¿Imanirtaq Vastita cargumpita jorqariyarqan, y imatataq tsëpita rey rurarqan?

⁷ Juk kutim, reypa wayinchö juk penqakïpaq pasakunqan problëma entëru markaman vientunö raslla chärirqan. Precisaq nunakuna vïnuta y alläpa alli mikïkunata juk jatun fiestachö mikïkäyaptinmi, Asuëruqa shumaqllan warmin reyna Vastita qayatsirqan, peru pëqa warmikunallapaq fiestachö karmi ëwëta munarqantsu. Tsënö penqakatsishqa kaptinmi tsë reyqa alläpa piñarnin consejaqninkunata tapurqan tsë warmita imanö  castiganampaq kaqta. Tsëpitanam cargumpita jorqanampaq y juk reynatana akranampaq decidirqan. Sirwipakoqninkunatam entëru nacionpa kacharqan mas shumaqllan kaq shipashkunata ashipuyänampaq, y pëkunapitam jukta warmimpaq akranan karqan (Est. 1:1–2:4).

8. a) ¿Imanirtaq Mardoqueuqa prïmampaq alläpa yarpachakoq? b) Biblia rikätsikunqannöpis, ¿imataq shumaqllan këpitapis masqa precisan? (Jina Proverbius 31:30 textutapis rikäri.)

⁸ Prïman winanqanmannömi Mardoqueuqa mas kushishqa sientikoq; Esterqa poqu warmi këmannam chëkarqan, y mas shumaqllanmi tikrëkarqan. Tsëmi Bibliaqa “tsë shipashqa shumaq cuerpuyoq y shumaqllan qaqllayoqmi karqan” nin (Est. 2:7). Tsënö kaptimpis, Mardoqueuqa alläpachi pëpaq yarpachakoq. Biblia cläru rikätsikunqannöpis manam shumaqllan këllatsu precisan. Pipis yachaq këta y qollmi shonqu këta mana yachakurqa rasllam allishtukoq këman y nikachaq këman chärinman (leyi Proverbius 11:22). Y ¿Esterqa tsënötsuraq kanman karqan? ¿Shumaqllan kënintsuraq mana allikunaman chätsinman karqan? Tiempuwanmi tsëqa musyakänan karqan.

9. a) ¿Imataq pasakurqan reypa sirweqninkuna Esterta rikäriyaptin, y imanirtaq Esterwan Mardoqueu alläpa llakikuyarqan? b) ¿Imanirtaq Mardoqueuqa jaqirqan Diosta mana sirweq nunawan Ester casakunanta? (Recuadruta rikäri.)

⁹ Shumaqllan Esterta Asuërupa sirweqninkuna rikärirqa, mayupa wak tsimpanchö këkaq palaciumanmi apakuyarqan (Est. 2:8). ¡Alläpa llakishqachi Esterwan Mardoqueuqa sientikuyarqan rakikarnin! Mardoqueuqa wamrantanömi kuyaq... Y mëläya rey kaptimpis, Diosta mana adoraq nunawan casakunampaq kaqtaqa manam munaqtsu, peru tsëta michëtaqa manam puëdirqantsu. * Manaraq apakuyaptinchi imëkata consejanampaq Mardoqueuqa kallpachakurqan, y Esterqa manachi tsëkunata qonqarqantsu. Imakunapa pasanampaq kaqman y kawënin  imanö kanampaq kaqman pensaräkurchi Süsa palaciuman Esterqa ëwarqan.

10, 11. a) ¿Imanö warmiraq Ester tikrarinman karqan tukïläya shipashkunawan juntararnin? b) ¿Imanötaq musyantsik prïmampaq Mardoqueu alläpa yarpachakunqanta?

¹⁰ Mana yarpanqan junaqmi Esterqa mana reqinqan sitiuchö rikakurirqan, y entëru Persia nacionpita apamushqa shipashkunawanmi tärarqan. Llapankunapam imanöpis këninkuna, costumbrinkuna y idiömankunaqa tukïläya kaq. Llapankunapis palaciuchö precisaq carguyoq Hegai jutiyoq nunapa makinchömi kayaq, pëmi juk wata entëru mas shumaq kayänampaq pukutaq (mushkoq) aceitikunawan llushir lapipäyänampaq encargakoq (Est. 2:8, 12). ¿Imanötaq tsë warmikuna tikrariyarqan tsënö atiendipäyaptin? Wakin shipashkunaqa allishtukur y nikacharmi qallëkuyarqan, y shumaq kayänampaq altsapäkïllamanmi yarparäkuyaq. ¿Tsënöku Esterpis tikrakurirqan?

¹¹ Clärum këkan, Ester imanö këkanqanmanqa prïmun Mardoqueum mas yarpachakoq. Biblia willakunqannöpis tsë shipashkuna këkäyanqan wayimanmi Ester imanö këkanqanta musyëta munar llapan junaqkuna chëta tïraq (Est. 2:11). Y imanö këkanqanta pillapis willariptinqa alläpachi kushikoq. ¿Imanir?

12, 13. a) ¿Ester imanö warmi kanqantataq cuentata qokuyaq reqeqninkuna? b) ¿Imanirtaq Mardoqueu kushikurqan judïa kanqanta Ester mana willakunqanta musyarir?

¹² Hegaiqa Ester alläpa alli warmi kanqantam rikarqan, tsëmi wakin shipashkunapitapis mas alli tratarqan. Hasta qanchis warmikunatam sirweqnin kayänampaq churarqan, y warmikunapa wayinchöpis mas alli kaq sitiutam qorqan. Jina Biblia willakunqannöpis, “Ester alli warmi kanqantaqa llapankunam cuentata qokuyaq” (Est. 2:9, 15). ¿Imanirtaq llapampis pëpaq allita parlayaq? ¿Shumaqllam kanqampitaku? Manam. Pëqa manam qaqllanllachötsu shumaq kanqanta rikätsikurqan, sinöqa imanö kanqanwanmi.

¹³ Bibliaqa kënömi nin: “Mardoqueu mana willakunampaq mandashqa kaptinmi, Esterqa markampita ni kastankunapita willakurqantsu” (Est. 2:10). Rikanqantsiknöpis, palaciuchö precisaq carguyoqkuna juk kastakunata mana allipa rikäyaptinmi,  prïmunqa Esterta nishqa karqan judïa kasta kanqanta mana willakunampaq. Tsëmi lädunchö prïmun mana këkaptimpis Esterqa yachëwan imatapis ruranqanta y wiyakoq kanqanta imëpis rikätsikun. ¡Imanö kushishqaraq Mardoqueuqa sientikurqan!

14. ¿Imanötaq kanan witsan jövinkuna rikätsikuyan Esternö kayanqanta?

¹⁴ Kanan witsankunapis imëpis wiyakoq jövinkunaqa alläpam kushitsiyan teytankunata o makinchö katseqninkunata. Jana shonqu, mana allikunata ruraq o mana llakipäkoq nunakunapa rurinchö këkar, y mana ni pï rikëkäyaptimpis, Biblia ninqankunata wiyakurmi pëkunanö mana kayänampaq alli tsarakuyan. Tsënö rurarmi Esternöpis tsë jövinkunaqa ciëluchö këkaq Teytankunata alläpa kushitsiyan (leyi Proverbius 27:11).

15, 16. a) ¿Imanötaq Esterqa reypa shonqumpaqnö këman charqan? b) ¿Imanirtaq Esterpaqqa tsë carguyoq këqa fäciltsu karqan?

 ¹⁵ Esterpaq parlar sïguishun. Reypa nöpanman yëkunan junaq chäriptinqa, puëdinmanmi karqan mas allin kaq aläjakunata churakïta. Peru qollmi shonqu karmi Hegai qonqanllata churakurqan (Est. 2:15). Itsachi pensarqan reypa shonqumpaqnö kanampaqqa shumaqllan kanqanllatsu yanapanampaq kaqta, sinöqa qollmi shonquyoq kë y yachanëpaq kë alläpa precisanqanta, y tsënö këqa manam palaciuchö këkaqkunachöqa kaqtsu. ¿Allitaku pensarqan?

¹⁶ Bibliam kënö nin: “Reyqa Estertam wakin warmikunapitapis mas kuyarqan, pëmi reypa rikëninchöqa wakin shipashkunapitapis mas yachanëpaq y kuyëpaq karqan. Tsëmi reinapaq aläjata peqanman churapurqan y Vastipa rantinmi pëta reina  kanampaq churarqan” (Est. 2:17). Tsënömi tsë waktsalla judïa shipashqa reina këman y tsë witsan mas puëdeq mandakoqpa warmin këman chärirqan. ¡Kawëninqa chipyëpam cambiarirqan! ¿Imanöraq tsë precisaq carguchö yachakanman karqan? ¿Llapankuna sirwikäyaptinqa allish tukurtsuraq qallëkurqan? Manam.

17. a) ¿Imanötaq Esterqa teytan cuenta prïmunta wiyakur sïguirqan? b) ¿Imanirtaq alläpa precisan Esternö wiyakoq këta tïranantsik?

¹⁷ Unë kanqannöllam Esterqa wiyakoq karqan. Këllaman pensarishun, teytan cuenta wätaq prïmuntam wiyakurqan, tsëmi judïa kanqanta willakurqantsu. Jina juk kutichöpis prïmun Mardoqueu ninqanta wiyakurmi rey Asuëruta willarqan chikeqninkuna wanutsita munëkäyanqanta, tsënöpam reyta wanutsiyarqantsu (Est. 2:20-23). Qollmi shonqu kënin y wiyakoq këninmi jatun markäkïyoq kanqanta rikätsikurqan. Kanan witsankunaqa pï mëmi wiyakoq këta mana kaqpaq churar munëninkunata rurakuyan, tsëmi alläpa precisan Esternö wiyakoq këta tïranantsik. Pënö rasumpa markäkoq (yärakoq) karqa, alläpa precisaqpaqmi wiyakoq këta churashun.

18. a) ¿Imanirtaq Mardoqueuqa Hamanpa nöpanman qonqurikïta munarqantsu? (Jina päginapa ura kuchunchö willakïtapis rikäri.) b) ¿Imanötaq mëtsikaq cristiänukuna Mardoqueunö markäkoq kayanqanta kanan witsan rikätsikuyashqa?

¹⁸ Tiempuwannam Palaciuchö yanapakoq Haman jutiyoq nuna mas precisaq këman charqan. Asuëruqa imëkachö yanapaqnin y consejaqnin kanampaqmi palaciuchö mas precisaq carguyoq kanampaq churarirqan, y nöpanman llapan nunakuna qonqurikuyänampaqmi mandakurqan (Est. 3:1-4). Reyta alläpa respetarpis Mardoqueuqa manam tsëta wiyakurqantsu Diosta mana kaqpaq churëtanö rikar. Musyarqanmi Hamanqa agaguïta kanqanta, tsëqa itsachi Amaleqpa reynin Agagpa kastampita karqan, pëtaqa Diospa profëtan Samuelmi wanutsirqan (1 Sam. 15:33). Amalequïtakunaqa alläpa mana alli karmi Jehoväpa y markampa chikeqninkuna tikrariyarqan, tsënöpam tsë naciontaqa ushakänampaq Dios condenarqan (Deut. 25:19). * ¿Allitsuraq kanman karqan juk amalequïtapa nöpanman Diosta wiyakoq judïu qonqurikuptin? ¡Mardoqueuqa manachi  tsëta ruranmantsu karqan! Pë ruranqanqa yarpätsimantsik unë y kanan witsampis mëtsika ollqukuna y warmikuna Diosman markäkuyanqanta rikätsikuyanqantam. Kawëninkuna peligruchö këkaptimpis kënömi niyashqa: “Nunacunata cäsuyanqäpitaqa, presisanmi puntata Diosta cäsucuyänä” (Hëch. 5:29).

19. ¿Imata rurëtataq Haman munarqan, y imanötaq tsëta ruranampaq reyta awnitsirqan?

¹⁹ Mardoqueu adorëta mana munaptinmi Hamanqa alläpa piñakurnin pëtawan llapan judïukunata wanutsiyänanta tïrarqan. Puntataqa rey Asuëruman ëwëkurmi jutinkunata mana willakurninlla judïukunapaq mana allita parlarqan. Tsë nunakunaqa “ramakashqa [...,] markakunachö rakikashqa” y mana niraqlla karpis, reypa leyninkunata mana wiyakoq y alläpa mantsëpaq kayanqantam nirqan. Tsëpitanam Hamanqa gobiernupa fondumpaq alläpa atska qellëta awnikurqan judïukunata tsëwan ushakätsiyänampaq. * ¿Y ima nirqantaq Asuëruqa? Tsë leyta y wanarqa mas leykunatapis reypa jutinchö patsätsinampaqmi sellana anïllunta qorqan (Est. 3:5-10).

20, 21. a) ¿Imanötaq Mardoqueu y llapan judïukuna sientikuyarqan Haman patsätsinqan leyta musyarir? b) ¿Imata ruranampaqtaq Esterta Mardoqueu nirqan?

²⁰ Leyta patsäratsiptinqa, llapan willakoqkunam bestiankuna montakurkur jinan höra ëwayarqan llapan markakunachö tsë leyta willakoq, juk parlakïchöqa, judïukunapa ushakëninta. Tsë leyta musyarirqa alläpachi mantsakäyarqan Babiloniapita tsëllaraq kutirir Jerusalenta shäritsita tïrëkaq judïukunaqa. ¡Manaran markapa jiruroqnin perqallatapis shäritsiyarqanraqtsu chikeqninkunapita tsapänampaq! Tsë mana alli noticiata wiyarirqa Mardoqueu alläpachi yarpachakurqan Jerusalenchö këkaqkunapaq, Süsa markachö täraq kastankunapaq y amïgunkunapaq. Alläpa llakikurmi röpanta rachirqan, qachqa tëlakunata yakakurqan (shukukurqan), peqanman uchpata jicharqan y tsë markapa cällinkunachö qayarillapa waqar purirqan. Peru Hamanqa reywan shumaq upukurmi këkäyarqan y manam ni imapis qokurqantsu judïukunata y Süsa markachö amïgunkunata alläpa llakitsinqanta (leyi Ester 3:12–4:1).

²¹ Mardoqueuqa alläpam yarpachakurqan. Peru ¿imataraq  ruranman karqan? Shoqëta munar Ester röpan apatsinqantapis manam chaskirqantsu. Itsa tsënö këkarchi kuyashqa prïmanta palaciuman apakuyänanta y Diosta mana sirweq reywan casakunanta Jehovä imanir jaqinqanta unëpitana tapukunqanta entiendirirqan. Jinan höram juk mensäjita apatsirnin Esterta rogarqan rey Asuëruwan parlanampaq y “kikimpa markampaq” rogakunampaq (Est. 4:4-8).

22. ¿Imanirtaq Esterqa mantsarqan nunan këkaptimpis rey kaqman yëkïta? (Jina päginapa ura kuchunchö willakïtapis rikäri.)

²² Tsë mensäjita reyna Ester chaskirirqa alläpam mantsakarqan. Tsëpinqa imëpitapis masmi Jehoväman markäkïnin pruëbaman churakarqan, y alläpa mantsakashqa këkanqantam Mardoqueuta musyatsirqan. ¿Imanirtaq alläpa mantsakashqa këkarqan? Prïmunta yarpätsinqannöpis, Persia nacionpa leyninqa mandakoq mana qayëkätsiyaptin reypa nöpanman yëkoqtaqa wanutsiyänampaqmi. Tsë leyta pipis mana wiyakur reypa nöpanman yëkoqkunaqa shuyäyaq örupita väranta pallarkur rey perdonëkunanllatanam. Peru ¿Esterqa sëgurutsuraq karqan Asuëru perdonanampaq kaqta? Musyanqantsiknömi, Vastitapis manam ni ichikllapis ankuparqantsu (llakiparqantsu)  qayëkätsiptin mana cäsunqampita. Jinamampis juk killanam reyqa Esterta rikëninman qayatsishqatsu karqan, y tsëqa itsapis rikätsikoq reyqa puntatanönatsu kuyanqanta (Est. 4:9-11). *

23. a) ¿Ima nirqantaq Mardoqueu Esterpa markäkïninta mas jatunyätsinampaq? b) ¿Imanirtaq Mardoqueupitaqa alläpa yachakïta puëdintsik?

²³ Prïmampa markäkïninta mas jatunyätsinanrëkurmi Mardoqueuqa cläru contestarqan. Pëpa yanapakïninwan karnin o juknöpa karpis Jehoväqa judïukunata libranampaq kaqtam shonqupita patsë nirqan. Nïkurmi cläru willarqan judïukunata wanutsir qallëkuyaptinqa kikimpis mana salvakunampaq kaqta. Tsënömi Mardoqueuqa rikätsikurqan awnikïninkunata cumpleq y markanta ushakätsiyänanta ni imëpis mana jaqeq Jehoväman llapan shonqunman markäkunqanta (Jos. 23:14). Y ushanampaqnam Esterta kënö tapurqan: “¿Pitaq musyan?, itsa qamqa reyna këman charqunki kënö tiempuchö yanapakunëkipaq” (Est. 4:12-14). ¡Mardoqueuqa alläpam markäkurqan Diosman! ¿Pënöku noqantsikpis markäkuntsik? (Prov. 3:5, 6.)

24. ¿Imanötaq Diosman markäkunqanta y sinchi kanqanta Ester rikätsikurqan?

²⁴ Markanrëkur reywan parlanan höra chärinqantam Esterqa cuentata qokurirqan. Llapan judïukuna pënölla kima junaqpa ayunayänampaqmi Mardoqueuta nirqan. Y Diosman alläpa markäkunqanta y sinchi kanqanta rikätsikurmi “wanunä kaptinqa, wanurishaqchi” nirqan, y kanan witsanyaqmi tsëtaqa  mëtsikaq yarpäyan (Est. 4:15-17). Tsë kiman junaqkunachöqa imëpitapis maschi llapan shonqunwan Jehoväta mañakurqan. Reyman yëkunan höra chäriptinqa pëta kushitsinanrëkurmi mas alli kaq vestïdunta yakakurkur cuartumpita yarqurirqan.

25. Willakaramï rey tëkanqanman Ester yëkuriptin ima pasanqanta.

²⁵ Kë capïtulupa qallananchö rikanqantsiknöpis, Esterqa reywan parlaqmi ëwëkan. Nänichöqa alläpa yarpachakurmi shonqupita patsë kutin kutin Diosman mañakun. Nïkurmi patiuman yëkurin. Tsëpitam Asuëruta rikärin persakunapa costumbrinmannö qoshru aqtsayoq y shaprumpis cuadrädunö kanampaq alli rutushqa, täkunanchö tëkaqta. Kushishqa o llakishqa këkanqanta musyanampaqmi qaqllanta alleq rikärin. ¿Unëtaraqtsuraq nunanqa cuentata qokurqan Ester tsëchö këkanqanta? Manam musyantsiktsu, peru Esterpaqqa manachi tiempuqa rastsu pasarqan. Rikëkurllaqa imanir tsëchö këkanqantam reyqa tapukun, peru ichikllachömi qaqllanqa jukläyärin y örupita väranwan señalarin (Est. 5:1, 2).

26. ¿Imanirtaq kanan witsan cristiänukunaqa Esternö sinchi kanantsik? ¿Imatataq qateqnin kaq capïtuluchö yachakushun?

²⁶ Esterqa lögrarishqam reywan parlanampaq permïsuta. Kë wiyakoq warmiqa listum këkarqan Jehoväta y Diospa markanta yanapananrëkur kawënintapis qonampaq. ¡Diosta sirweqkunaqa llapantsikmi markäkïnimpita yachakïta puëdintsik! Kanan witsan Diosta sirweqkunaqa alläpa precisaqpaqmi churantsik kënö willakïkunataqa. Jesusqa nirqan rasumpa qateqninkunataqa kuyanakuyanqampita reqiyänampaq kaqtam (leyi Juan 13:34, 35). Tsënö kuyakoq kënintsikta rikätsikunapaqqa Esternömi sinchi kanantsik. Tsënö kaptimpis, Esterqa maskunataran ruranan karqan. ¿Imanöraq Asuëruta creitsinqa markäkunqan consejaqnin Hamanqa ishkë qaqlla y contranman churakashqa kanqanta? ¿Puëdinqatsuraq judïukunata salvëta? Tsëtaqa qateqnin kaq capïtuluchömi rikäshun.