¿Imaraykutaj allin imaspi yuyananchej tiyan?

ÑAUPAJ yachaqanapeqa, Danielitomanta parlarerqanchej. ¿Ima kanman karqa, sichus pay cancerninmanta yachaj doctor chayamunanta creellanmanpuni karqa chay? ¿Cancerninmanta sanoyapunmanchu karqa? ¿Kausakushallanmanpunichu karqa? Imapis sumajyananta tukuy sonqo creejkunapis, mana “arí” nispa ninkumanchu. Chaytaj ajinapuni. Imaraykuchus chay yuyayqa, mana jampichu.

Uj noticieropi doctor Nathan Cherney jinata nerqa: “Wakenqa sinchʼi onqosqasta ninku. ‘Sanoyapusaj nispa yuyanayki tiyan. Ajinata yuyaspaqa sanoyapunki’, nispa. Chayta neyqa mana allinchu. Wakin qosasqa señorankuta niyta yachanku: ‘Qanpuni mana sanoyapunaykita yuyashankichu. Chayrayku mana sanoyapushankichu’, nispa. Uj onqosqata ajinata nisunman chayqa, sanoyapunanqa paymanta kasqanta nishasunman. Mana sanoyapojtintaj, paypa juchan kasqanta nishasunman. Chaytaj mana walejchu”.

Wañuyllataña suyakushanku chay onqosqasqa, ñakʼayta aguantakushanku. Familiaresnintaj mana payta astawan llakichiyta munankuchu. Jina kajtin, uj onqosqa sanoyapunanta yuyanan, ¿qhasillapajchu?

Mana. Doctor Cherneyqa, manaña sanoyaponqankuchu chay onqosqasta wañupunanku horaskama kusisqalla kausanankupaj yanapan. Ashkha doctores chayllatataj ruwanku. Paykuna ninku: “Onqosqas sanoyapunankuta yuyanku chayqa, sanoyarinkupuni. Ajinata yuyayqa sinchʼi onqosqa kajkunatapis yanaparin”, nispa. Ashkha runaspis, chayllatataj ninku.

Allin imaspi yuyayqa yanapawanchej

Gifford-Jones sutiyoj runaqa, doctortaj periodistataj. Pay nerqa: “Allin imaspi yuyayqa, onqosqasta mayta yanapan”, nispa. Payqa chayta nerqa, waj doctorespa estudiasqankuta qhawarisqanrayku. Chay doctoresqa, wañuyllataña suyashanku chay onqosqasta kallpachariymanta estudiasqanku. Wajkunapis ninku: “Onqosqasta kallpacharispaqa, paykunata yanapanchej sanoyapunankupi yuyanankupaj, kusisqalla kanankupaj ima”, nispa. 1989 watapi, uj grupo onqosqaswan estudiosta ruwakusqa. Chay estudioman jinataj, kallpacharisqas karqanku chay onqosqasqa astawan unayta kausasqanku. Kay qhepa watasllapi, kikin estudiota ruwallasqankutaj. Jinapis chaypeqa, mana chaykamapunichu yanapasqanta reparasqanku. Jina kajtinpis ashkha doctores ninku: “Kallpacharisqa kanku chay onqosqasqa, mana chhikata llakikunkuchu, nanayninkupis pisiyan”, nispa.

Chantapis kusisqa kayqa, corazonmanta mana onqonapaj yanapawasunman. Chayta wakin doctores estudiasqanku. Paykunaqa 1.300 kuraj qharista tapurisqanku, imatachus kausaymanta yuyasqankuta. Chaymanta chunka watasninman, paykunata watejmanta tapurisqanku imaynachus kashasqankuta. Tukuyninkumantataj 160 runas corazonmanta onqosqanku. Chay 160 runasmantataj, khuskan kurajpuni llakisqalla purejkuna kasqanku. Profesora Laura Kubzanskyqa, doctorespaj universidadpi trabajan. Pay nin: “Unayqa runas parlasqankuraykulla yacharqayku, kusisqa kayqa corazonpaj allin kasqanta. Pero kay pruebasta rikuspa, kusisqa kayqa corazonpaj allinpuni kasqanta niykuman”.

Waj doctores qhawarisqankuman jina, sanolla kashasqankuta yuyajkunaqa, operakuspapis rato sanoyakunku. Waj doctores nisqankuman jinataj, kusisqa kayqa astawan unayta kausanapaj yanapawanchej. Doctores qhawarisqankuman jina, viejoyaymanta allinta yuyaypis, viejitusta wapitulla purinankupaj yanapan. Paykunaqa chayta yachanankupaj, uj grupo viejitusman nisqanku, viejoyaspaqa astawan yachayniyoj, astawan experienciayoj kasqankuta. Chay viejitustaj astawan wapuyasqanku. Doctoresqa viejitusta 12 semanasta ejerciciosta ruwachispa, ajinata wapuyachiyta yachanku.

Jinapis doctoreswan cientificoswanqa, imaynachus cuerponchej, ñojtunchejpis kasqanta niraj sumajta entiendenkuchu. Chayrayku mana tukuyninkuchu ninku, kusisqa kayqa sanitolla kanapaj yanapawasqanchejtapuni. Jinapis ashkha doctores, kusisqa kayqa yanapawasqanchejtapuni ninku. Chaykunamanta ujtaj kashan, runaj ñojtunmanta yachaj profesor. Payqa jinata nin: “Tukuypis kusisqa kayta munanchej, allin rinawanchejtataj. Ajina kaspaqa mana chhikata llakikunchejchu, nitaj anchata onqonchejchu. Tukuypis chayta ruwasunman sanitolla kanapaj”, nispa.

Ichapis wakin doctores, científicos, waj yachayniyoj runas imaqa, reciellanraj yachashanku kusisqa kayqa yanapawasqanchejta. Chaywanpis Bibliata estudiajkunaqa, unayña ajina kasqanta yachanku. Casi 3 mil watas ñaupajta jinaña, manchay yachayniyoj rey Salomonqa, Bibliapi nerqa: “Sonqo kusisqa kayqa uj sumaj jampi; llakisqa kayrí kallpata wañuchin”, nispa (Proverbios 17:22). Chay nisqanqa may sumajpuni. Imaraykuchus chay versiculoqa, mana ninchu kusisqa kayqa tukuy imapaj jampi kasqanta, manachayqa “sumaj jampi” kasqallanta nin.

Allin imaspi yuyay jampipuni kanman chayqa, tukuy doctoreschá onqosqasman chayta ruwanankuta ninkuman. Jinapis kusisqa kayqa, mana sanito kanallapajchu yanapawanchej, manaqa waj imaspajwan.

Kusisqa kayqa yanapawanchej, llakisqa kaytaj perjudicawanchej

Científicos nisqankuman jina, allin rinawanchejta yuyayqa ashkha imaspi yanapawanchej. Ajinata yuyajkunataqa, aswan allin rin: estudiosninkupi, trabajankupi, deportespipis. Uj kuti, competenciapaj wakichikoj warmista tapurisqanku, carrerapi ganayta atinankutachus manachus. Paykunata entrenajkunatataj tapurisqanku, qhawarisqankuman jina pikunachus atipayta atinankuta. Jinapis competencia kajtinñaqa, mayqen warmischus “atipasqayku” nerqanku, chay warmis atipasqanku, manataj entrenadores yuyarqanku chay warmischu. Arí, allin rinawanchejta yuyayqa, kausayninchejpi mayta yanapawanchej. Chayta astawan qhawarina.

Cientificosqa llakisqalla kaj runas imaynachus kasqankuta estudiasqanku. 1960 watapi estudiasqankuman jina, paykunaqa yachasqanku animalitosqa imamanpis yachaykukuyta atisqankuta. Paykunaqa reparasqanku, runaspis kikillantaj kasqanchejta. ¿Imaraykutaj chayta ninku? Paykunaqa uj grupo runasta uj cuartoman wisqʼaykusqanku. Chaypitaj lojtʼuyachinapaj jina chʼajwa karqa. Chay runasman nisqanku, chay chʼajwata chinkachinankupajqa botonesta uj ordensitupi ñitʼinankuta. Tukuynin chay runastaj, chayta ruwayta atisqanku.

Chantá waj grupo runaswan kikillantataj ruwasqanku. Pero chay kutipeqa, chay chʼajwaqa mana chinkarqachu. Chayrayku chay runasmanta ashkhas, chay millay chʼajwaman yachaykukusqanku. Chantá chay runaswan waj pruebata ruwasqanku. Jinapis chay kutipeqa, manaña imatapis ruwayta munasqankuchu. Imaraykuchus paykunaqa, qhasillapaj imatapis ruwanankuta yuyarqanku. Jinapis paykuna ukhumanta wakenqa, mana ajinatachu yuyarqanku. Chayrayku chay chʼajwata chʼinyachinankupaj, tukuy atisqankuta ruwallarqankupuni.

Martin Seligman sutiyoj doctorqa, chay pruebasta ruwasqankupi yanapakorqa. Chayrayku payqa, astawan estudiasqa imaynatachus kusisqa kay yanapawasqanchejta. Chantá estudiallasqataj, imaynatachus llakisqalla kay perjudicawasqanchejta. Chay estudiasqanman jina, “mana allinchu riwanqa” nej runasqa, ashkha imasta kausayninkupi mana ruwankuchu. Payqa chay runasmanta nin: “25 watastaña llakisqalla purej runasmanta estudiani. Qhawarisqayman jina, ajina runasqa yuyanku ima llakiypis juchankurayku rikhurisqanta, chay llakiytaj ni jaykʼaj tukukunanta. Paykunaqa piensanku, ima sajrapis qhatirinantapuni. Ajinata piensaj runasqa astawan llakiykunapi rikhurinku, mana ajinata yuyajkunamanta nisqaqa”.

Chay doctorpa nisqanqa, ichá wakin runaspaj mosoj kanman. Pero Bibliata estudiajkunapajqa mana. Imaraykuchus Bibliaqa, unayña jinata nerqa: ‘Sichus ima llakiypi rikhurispa llawchʼiyawaj chayqa, kallpayki pisiyanqa’, nispa (Proverbios 24:10). Bibliaqa sutʼita niwanchej, llakisqalla kay, chayri mana allinchu rinawanchejta yuyayqa, ni imata ruwajta saqewasqanchejta. Chayrayku, ¿imatá ruwasunman mana ajina kanapaj? Chayta yachanaykipaj, qhepan yachaqanata leeriy.

[Dibujo/foto]

Onqosqas sanoyapunankuta yuyanku chayqa, ratolla walejyarinku.