1. Tatasninchik, ¿imatataq quwarqanchik, machuyaptinkutaq imaynatá paykunata qhawana?

 “TATAYKITAQA allinta uyariy, mamaykitapis payayajtenqa, ama pisipaj qhawaychu” (Proverbios 23:22). Ichapis nisunman: ‘¡Ñuqaqa mana jaykʼaq chaytaqa ruwaymanchu!’, nispa. Mamanchikta, tatanchikta ima, mana tukuyninchikchu qhisachanchik, astawanqa sinchita paykunata munakunchik. Tatasninchikta jatunpaq qhawananchik tiyan uywawasqanchikmanta, kawsayta quwasqanchikmanta ima. Jehová Diosllamanta kawsay jamuptinpis, manachus tatasninchik kankuman karqa chayqa, mana ñuqanchikpis kasunmanchu karqa. Tatasninchik kawsayta quwasqanchikmanta mana ni imawan kutichiyta atisunmanchu. Chantapis tatasninchikqa may llakiywan, may qullqiwan, munakuywantaq wawamantapacha uywawanchik. Chayrayku Bibliaqa jinata yuyaychawanchik: “Tataykita, mamaykitawan jatumpaj qhaway, allin risunampaj, kay pachapi unayta kawsanaykipajtaj”, nispa (Efesios 6:2, 3).

2. Wawas runayaspa, ¿imaynatá tatasninkuman uywasqankumanta ‘allin kaqwan kutichipunkuman’?

² Apóstol Pabloqa cristianosman nin: “Mayqin viudachus wawasniyoj, chayri, allchhisniyoj kanman chayqa, chaykunaqa yachachunku ayllunkurayku creejkuna jina ruwanankuta juntʼayta, tatasninkuman  paykunata uywasqankumanta allin kajwan kutichipuspa, imaraykuchus chayqa sumajmin, Diosta kusichintaj”, nispa (1 Timoteo 5:4). Wawas runayaspañaqa mayta pachis ninku tatasninkuta, abuelosninkutapis, ‘allin kaqwantaq kutichipunku’ munakuywan uywasqankumanta, paykunapaq watasta llamkʼasqankumanta, qhawasqankumanta ima. Paykunata munakuspa, khuyakuspa ima, allin kaqwan kutichipuchkanchik. Tukuy ñuqanchik jatunpaq qhawanawanchikta munanchik, kikillantataq machituspis munanku.

3. ¿Imaynatá tatasninchikta, abuelosninchikta ima, jatunpaq qhawanchik?

³ Tatanchikta, abuelosninchikta ima munakuspa jatunpaq qhawasqanchikta rikuchinchik (1 Corintios 16:14). Mana tatasninchikwan tiyakuptinchikpis, yuyarinanchik tiyan paykunaqa ñuqanchikmanta yachayta munasqankuta. Chayrayku juk cartata apachiptinchik, telefononiqta parlariptinchik, waturikuptinchik ima, tatasninchik mayta kusikunku. Japón suyumanta juk warmi Miyo sutiyuq, 82 watanpi jinata qillqarqa: “Warmi waway [superintendente qusayuq] niwan: ‘Mamay, ñuqaykuwan jamuy’, nispa. Maypichus sapa semana kachkasqankuta yachanaypaqtaq, ñawpaqta willamuwan. Chaytataq mapapi maskʼaspa nini: ‘¡Ah, kunanqa kaypiña kachkanku!’, nispa. Diosta mayta pachis nini chayjina kʼacha warmi wawata quwasqanmanta”.

4. Judiosta kamachiqkuna costumbresninkumanjina, ¿imatá runasman yachachiq kanku?

⁴ ¿Tatasninchikta jatunpaq qhawananchikpaq qullqiwanchu yanapana kanman? Arí, jinata ruwana. Jesús kay jallpʼapi kachkaptin, judiosta kamachiqkunaqa, kapusqankuwan mana tatasninkuta qhawanankupaq costumbresninkumanjina niq kanku: “Tukuy kapuwasqanta Diospaj tʼaqapuniña”, nispa (Mateo 15:3-6). ¡Kayqa rumi sunquspata! ¿Icharí? Judiosta  kamachiqkunaqa runasta mana machu tatasninkuta jatunpaq qhawanankuta yachachiq kanku, manaqa qhisachanankuta yachachiq kanku, paykunallapaq imatapis maskʼaspa. Ñuqanchikqa mana ni jaykʼaq chay pantaypi urmayta munasunmanchu (Deuteronomio 27:16).

5. Kamachiqkuna qullqiwan yanapaptinkupis, ¿imaraykutaq wakin kuti qullqinchikwan machu tatasninchikta yanapananchik tiyan?

⁵ Wakin suyuspi kamachiqkunaqa, machu runasta qullqita quspa yanapanku, chayri sapa killa juk pensiontajina qunku, wasiyuq, pʼachayuq, mikhunayuq ima kanankupaq. Wakin machu runastaq jubilakunku. Chaywanpis kay yanapaykuna chinkaptin, wawasninku chayri allchhisninku, machu tatasninkuta qhawananku tiyan mana imanpis faltapunanpaq. Chiqamanta nisunman machu tatasninchikta qhawayqa, Diosta yupaychasqanchikta rikuchin, imaraykuchus Jehová Dios familiata qallarichirqa.

6. Unqusqa machu tatasninkuta qhawanankupaq, ¿imatataq wakinkuna ruwanku?

⁶ Wakin wawasqa munakuywan, mana paykunallapaq allinninkuta maskʼaspa unqusqa machu tatasninkuta qhawanku. Wakinkunataq wasisninkuman wakyakapunku chayri machu tatasninkup wasin qayllapi tiyakuq ripunku. Kay ruwasqankutaq machu tatasninkuta, paykuna kikinta ima yanapan.

7. Machu tatasninchikta qhawanapaq, ¿imaraykutaq mana usqhayllata imatapis ruwanachu kanman?

⁷ Chaywanpis kay ruwasqanchikqa mana allinpipunichu tukun, ¿imarayku? Ichapis usqhayllata imatapis ruwasqanchikrayku chayri sunqunchikwan apachikusqanchikrayku ima. Bibliaqa yuyaywan nin: “Yuyayniyoj runari allintaraj qhawakun maynintachus rinanta”, nispa (Proverbios 14:15). Ichapis paya mamanchikqa, wasinpi mana sapan tiyakuyta  atiptin, tukʼurisunman: “Allin kanman wasinchikman pusakanpunanchik”, nispa. Jina kaptinqa yuyaywan allintaraq reparakuspa kaykunata tapukusunman: ¿Imatapunitaq mamay necesitan? ¿Atinkumanchu kamachiqkuna chayri wak runakuna imatapis ruwayta, mamay allillan kananpaq? ¿Pay munanchu wasinta saqiyta? Jina kaptinqa, ¿imaynamanta kawsayninta tikranqa? ¿Amigasninta saqiyta munanqachu? ¿Chay ruwasqan sunqunta nanachinqachu? ¿Paywan chaymanta parlarinchikchu? Payta wasinchikman wakyakapuptinchik, ¿imaynatá ñuqanchik, qusanchik chayri warminchik, wawasninchik ima sientekunqanku? Mamanchikta qhawana kaptin, ¿pitaq payta qhawanqa, tukuyninchik kallpachakuspa puraqmanta qhawasunmanchu? ¿Parlanchikchu tukuy yanapayta atiqkunawan?

8. Machu tatasninchikta qhawanapaq, ¿pikunatataq waturina kanman?

⁸ Machu tatasqa tukuy wawasnin qhawananku tiyan, chayrayku allin kanman tukuy wawasnin tantakunanku, imaynatachus machu tatasninkuta qhawanankumanta parlanankupaq. Chaywanpis Diospaq llaqtanmanta ancianos kaqkunawan chayri wakkuna kikinta tatasninkuta qhawaqkunawan allin kanman parlananku yuyaychachikunankupaq. Biblia nin: “Mana yuyaychachikuspa, ima ruwanatapis wakichikusqaqa mana allinchu rin; allin rinanqa ashkha yuyaychajkunapi kashan”, nispa (Proverbios 15:22).

9, 10. a) Tatasninchik allin machitusña kaptinkupis, ¿imaraykutaq paykunata jatunpaq qhawaspa imatapis ruwananchik tiyan? b) Wawasqa machu tatasninkupaq mayta ruwaspapis, ¿imatataq mana ni jaykʼaq qunqanankuchu tiyan?

⁹ Machu tatasninchikta jatunpaq qhawaspaqa paykunata khuyakuna, entiendena ima. Machuyasqankumanjina tatasninchikqa manaña puriyta, mikhuyta, yuyarikuyta ima atinkuñachu. Chayrayku ichapis paykunata  yanapana kanqa. Chaywanpis wawasqa machu tatasninkuta jarkʼayta, yuyaychayta munaspa, yuyarikunanku tiyan machu tatasninku paykunamanta nisqaqa astawan yuyayniyuq kasqankuta; chantapis tukuy kawsayninkupi paykuna kikinmanta qhawakusqankuta imatapis ruwanankupaq akllakusqankuta. Paykuna kikin munakunku wawasninkuta allinta uywasqankurayku, familiankuta allinta qhawasqankurayku ima. Chayrayku kunanqa wawasninku paykunata qhawachkasqankuta rikuspa mayta llakikunku. Wakinkunaqa phiñakunku, jukjinayanku ima, manaña wawas imatapis ruwaqta saqisqankurayku.

¹⁰ Chay chʼampaykunaqa mana allinchayta atikullanchu, chayrayku wawas kʼacha kaywan machu tatasninkuta saqinanku tiyan paykunamanta imatapis ruwanankuta, akllakunankuta ima atisqankumanjina. Niraq paykunawan parlaspaqa mana ninachu kanman imachus paykunapaq allin kasqanta. Ichapis munasqankuta mana ruwayta atinkumanñachu, chaywanpis saqinanchik tiyan imatachus atisqankuta ruwanankuta. Jinamanta, paykunawan allinta apanakusunchik. Jinamanta paykunapis, ñuqanchikpis mayta kusikusunchik. Paykunap allinninkupaq imatapis ruwanankuta mañaptinchikpis, machu tatasninchikta jatunpaq qhawanapaq, khuyakuywan, munakuywan, mana kʼumuykachachispa, imatapis mañananchik tiyan. Diospa Palabranqa yuyaychawanchik: “Machu runastaqa sayarikuspa napaykuychej, jinallataj jatumpaj qhawaychej”, nispa (Levítico 19:32).

11-13. Wawas mana tatasninkup munakuyninwan uywasqa kaptinkupis, ¿imaynatá machu tatasninkuta qhawankuman?

¹¹ Wakin kutipi machu tatasninchikta jatunpaq qhawayta mana atillanchikchu, mana allinta uywawasqanchikrayku. Ichapis tatasninchikqa mana munakuwarqanchikchu, mamanchiktaq mana allinta  parlapayaspa imatapis ruwachiwarqanchik. Chayrayku ichapis kunankama sunqunchikpi llakisqa, phiñasqa ima kachkanchik. ¿Imaraykutaq tukuy kaykunata sunqunchikmanta atipananchik tiyan? a

¹² Juk runa Basse sutiyuq jinata nirqa: “Padrastroyqa Alemania suyupi juk militar karqa. Imallamantapis usqhayllata mayta phiñakuq, jina kachkaptintaq mana ni ima nirina kaq. Mamayta achkha kutita ñawpaqiypi maqaq. Juk pʼunchaytaq mayta ñuqawan phiñakurqa, cinturonninta urqhukuspataq may kallpawan jukllata uyaypi siqʼuwarqa, cama patamantaq chinkaykuchiwarqa”.

¹³ Chaywanpis, Basse mana tatan saqra kasqallantachu qhawarqa. Pay nin: “Saqra kaptinpis padrastroyqa, sinchita llamkʼaq uywanawaykupaq. Ni jaykʼaq tatajina munakuwarqachu, chaywanpis imaynatachus uywakusqanrayku sunqun may nanasqa kasqanta yacharqani. Wawallaraq kachkaptin wasinmanta maman qharqusqa. Chaymantapachataq ñakʼarispa, wakkunawan maqanakuspa ima kawsayta yachasqa, waynallaraq kachkaspataq jatun maqanakuyman risqa. Chayrayku imaraykuchus jina kasqanta tumpata entienderqani, manataq juchachaqchu kani. Wiñay tukusqa kasqaymantataq, pay sinchita unquykurqa, wañupunankamataq qhawarqani. Kay ruwayqa mana atikullarqachu, chaywanpis atisqaymanjina tukuy imata ruwarqani. Wañupunankamataq paypaq allin wawa kayta munarqani, niraq wañupuchkaspataq chayta ñuqapi rikurqa”.

14. ¿Bibliamanta ima yuyaychaytaq tatas machituña kaptinku qhawanapaq yanapasunman?

¹⁴ Familianchikwan kawsachkaptinchikpis manapis, Bibliamanta kay kamachiyqa yanapawanchik: “Kay  imaswan pʼachawan jina pʼachallikuychej: Khuyakuywan, kʼacha kaywan, llampʼu sonqo kaywan, mana phiñakoj kaywan, pacienciawan ima”, “sapa uj perdonanakuychej, imaynatachus Diospis Cristopi perdonasorqachej, ajinata” (Colosenses 3:12, Efesios 4: 32).

15. ¿Imaraykutaq unqusqa tatasta qhawachkaspa llakikunchik?

¹⁵ Juk unqusqa tata qhawayqa mana atikullanchu, chaypaqqa tiempochakuna, tukuy imatataq ruwana. Chantapis tatas astawan machuyachkaspa unqusqankuta, tukuy imata qunqakuyta qallarisqankuta, sapanku manaña imatapis ruwayta atisqankuta ima  rikuspaqa, mayta sunqunchikpi llakikunchik. Juk warmi Sandy sutiyuq jinata nirqa: “Familiaypi tukuy, mamayta qhawaq kayku. Qhawachkaspataq mayta paymanta llakikuq kayku. Pisimanta pisi mana puriyta atirqañachu, purinanpaqqa tuqnuwan purinan karqa, chaymanta andadorwanñataq purinan karqa, niraq wañupuchkaspataq silla de ruedaspi apaykachaq kayku wañupunankama. Tullusninman cancer unquy yaykurqa, tuta pʼunchaytaq qhawanallapuni karqa. Mayllaq, mikhuchiq, ñawiripuq ima kayku. Chaytaq mana atikullarqachu imaraykuchus mamayta astawan unquchkasqanta rikuspa mayta sunquykupi llakikuq kayku. Pisimanta pisi wañuypuchkasqanta rikuspataq, waqayta qallarirqani payta sinchi munakusqayrayku”.

16, 17. ¿Ima yuyaychaytaq unqusqa tatanta qhawaqta yanapanman, tukuy atisqanmanjinalla tatanta qhawananpaq?

¹⁶ Familianchikmanta unqusqa tatanchikta qhawachkanchik chayqa, ¿imatataq ruwasunman? Jehovap yuyaychasqanta Bibliapi ñawirisunman, paymantataq yanapata mañakusunman, jinamantataq kallpachakusunman (Filipenses 4:6, 7). Chantapis allinta mikhunanchik, samarikunanchik ima tiyan. Jinamanta mana anchata llakikuspa, nitaq saykʼuspa unqusqa tatanchikta allinta qhawayta atisunchik. Ichapis wakin pʼunchaykunapiqa allinninchikpaq kanqa wak ruwaykunata ruwananchik. Manapis wak llaqtaman puriykachaq riyta atiptinchikqa, allin kanqa ñuqanchikpaq tiempochakuna samarikunapaq. Ajinata ruwananchikpaqqa ichapis wak runata parlapayasunman unqusqa tatanchikta qhawaripunawanchikpaq.

¹⁷ Rikukunjina familiaspiqa, kuraq wawas anchata paykunamanta mañakunku unqusqa tatankuta allinta qhawanankupaq. Chaywanpis mana tumpakunanchikchu wakin kuti unqusqa tatanchikta mana allinta qhawayta atisqanchikmantaqa. Wakinkunata manaña qhawayta atispa asiloman chayri machituspaq wasiman saqimunku. Unqusqa tata qhawachkanchik chayqa  tukuy atisqanchikmanjinalla qhawana. Chantapis warminchikpaq, chayri qusanchikpaq, wawasninchikpaq ima tiempochakunanchik tiyan.

18, 19. ¿Imatá Jehová payta yupaychaqkunata nirqa, chaytaq piqpa kawsayninpi juntʼakusqanta rikuchiwanchik?

¹⁸ Jehovaqa Biblianiqta machitu tatankuta qhawaqkunata yuyaychan. Manataq ajinallamantachu yanapan. Salmista qillqarqa: “Tata Diosqa payta wajyakojkunaj qayllampi kashan, [...] yanapata mañakusqankuta uyarispa, paykunata salvan”, nispa. Arí Jehovaqa, payta yupaychaqkunata, ima jatun llakiypipis kachkaptinku salvanqa, jarkʼanqa ima (Salmo 145:18, 19).

¹⁹ Juk warmi Myrna sutiyuq, kawsayninpi ajina llakiypi rikukurqa maman juk unquyrayku cuerponta mana kuyurichiyta atisqanrayku. Myrna nin: “Familianchikmanta pillatapis jinata unqusqata rikuspa, mayta llakichiwanchik, mana imanchus nanasqanta willakuyta atiwasqanchikrayku. Mamayta mayu yakupis apakapuchkasqanta rikuchkaymanjina karqa, ñuqataq mana ni imata ruwayta atispa qhipakuchkaymanjina karqa. Achkha kutita qunquriykukuspa may saykʼusqa sientekusqayta Jehovaman willaq kani. Davidjinataq waqaq kani, payqa Jehovamanta mañakurqa waqayninpa sapa sutʼuyninta botellapi japʼinanta [Salmo 56:8]. Jehovataq necesitasqaymanjina kallpachawarqa. ‘Tata Diosqa yanapawarqa’” (Salmo 18:18).

20. Unqusqa tatasta qhawaqkunata, sunquchakunankupaq, kallpachasqa kanankupaq ima, ¿ima pitʼikunataq yanapan?

²⁰ Wakinkuna ninkujina machitu unqusqa tatasta qhawayqa may llakiypi tukukun. Unqusqa tata qhawanapaq tukuy atisqanchikmanjina ruwaspapis, paykunaqa wañuyman chayanku, Myrnap mamanpi chay rikukurqa. Chaywanpis Jehovapi atienekuqkunaqa yachanku wañusqas kawsarimunankuta. Apóstol Pablo nirqa: “Paykuna jina Diospi suyakullanitaj tukuy runas  wañuymanta kawsarimpunankuta, cheqan kajta ruwajkuna, sajrata ruwajkunapis”, nispa (Hechos 24:15). Pikunachus machu tatasninkuta wañuqta rikuqkuna, sunquchakunku wañusqas juk musuq pachapi kawsarimunankuta yachaspa, maypichus ‘manaña wañuy kanqachu’ chaypi (Apocalipsis 21:4).

21. Machu tatasninchikta jatunpaq qhawaptinchik, ¿pikunatá kusichisunman?

²¹ Diosta yupaychaqkuna tatasninkuta machitusña kaptinkupis, mayta munakunku, jatunpaqtaq qhawanku (Proverbios 23:22-24). Jinamanta Proverbios nisqanta tatasninkupi juntʼakusqanta rikunku: “Tataykiwan mamaykiwanqa kusikuchunku; pichus nacechisojqa kusikuchumpuni” (Proverbios 23:25). Mana chayllachu, astawanpis machu tatasta qhawaqkuna ruwasqankuwan Jehová Diosta kusichinku, jatunchanku ima.