1. ¿Imatataq Diosninchik familiapaq munarqa?

 JEHOVÁ Adanta Evatawan qhariwarmi kanankupaq jukchaykuchkaptin, Adanqa kusiyninta sunqunmanta lluqsirichirqa sumaq kʼachata parlarispa (Génesis 2:22, 23). Chaywanpis, Ruwawaqninchikqa mana kusikunallankutachu munarqa, manaqa qhariwarmi kaqkuna, familiasninkuwan ima paypa munayninta ruwanankuta munarqa. Chayrayku ñawpa qhariwarmita nirqa: “Miraychej, kay pachaman juntʼaychej; atiyniyojtaj kaychej, kamachispa mama qochapi kaj challwasta, tukuy pʼisqosta, jallpʼa patapi tukuy qhatatakojkunatawan”, nispa (Génesis 1:28). Kayqa ñawpa qhariwarmipaq, chiqamanta juk sumaq kamachiy karqa. Adán, Eva, wawasnin ima Jehovap munaynintachus kasukuspa ruwankuman karqa chayqa, wiñaypaq kusisqas tiyakunkuman karqa.

2, 3. ¿Imaynamantá familias kusisqa tiyakuyta atinkuman?

² Kunan tiempopis familiasqa kusisqa kayta atinkuman Diospa munayninta khuska ruwaptinku. Apóstol Pablo nin: “Cheqan kajman jina kawsayrí tukuy imapi sumajta yanapan, imaraykuchus runata yanapan kay kawsaypi, jamoj kawsaypipis”, nispa (1 Timoteo 4:8). Familias Diosta yupaychaptinku, Bibliap nisqanta ruwaptinku ima, “kay kawsaypi” may kusisqa kawsakunqanku (Salmo 1:1-3; 119:105; 2 Timoteo 3:16). Pillapis familiamanta Bibliap nisqanta kasukun chayqa allinpuni, mana nipipis kasukunanmanta nisqaqa.

³ Kay libropiqa Bibliap yuyaychasqasninta qhawanchik familianchikwan kusisqa kawsakunapaq. Ichapis rikunchik wakin yuyaychaykunaqa kutin kutita wak  yachaqanaspi sutʼinchakusqanta. ¿Imarayku? Imaraykuchus kay Bibliap yuyaychasqanqa may sumaq allin, chaytaq tukuy imaymanamanta familianchikta yanapanman kusisqa kawsakunanpaq. Familia Bibliap yuyaychasqanta kasukuptin, “kay kawsaypi” chiqa kaqmanjina, kawsakuyqa allin kasqanta rikunqa. Kunanqa juktawan 4 yuyaychaykunata qhawasunchik.

4. Qhariwarmi kawsaypi, ¿imaraykutaq saqra munaywan mana atipachikunachu kanman?

⁴ Rey Salomón nin: “Imaynachus uj mana perqayoj llajta, pillapis yaykunampaj jinalla, ajinallataj pichus phiñakuyninta mana ñitʼiykukojqa”, nispa (Proverbios 25:28; 29:11). Qhariwarmijina kusisqa tiyakuyta munaqkuna, ‘phiñakuyninkuta ñitʼiykukunku’, nisunman saqra munayninkuwan mana atipachikunkuchu. Phiñakuywan, munapayaywan ima atipachikuyqa, llakiykunata apamun, manataq chaykunata atipayta atikullanchu.

5. ¿Imaynamantá juchasapa runa saqra munayninta atipanman, chantapis imaynatá chay ruwasqan yanapanman?

⁵ Adanmanta jamusqanchikrayku tukuypis juchasapa kanchik, chayrayku mana pipis sapallanmanta aychap munapayayninta atipanmanchu (Romanos 7:21, 22). Jehovap espíritu santop yanapaynillanwan saqra munayninchikta atipansunman (Gálatas 5:22, 23). Chayrayku, saqra munaywan mana atipachikuq runa kananchikpaqqa, Diosmanta yanapata mañakuptinchik, Bibliap yuyaychasqanmanjina ruwaptinchik, saqra munaywan mana atipachikuqkunawan tantakuptinchik, mana chayta ruwaqkunamanta karunchakuptinchik ima, Diospa espiritun yanapawasunman (Salmo 119:100, 101, 130; Proverbios 13:20; 1 Pedro 4:7). Jinata ruwaptinchikqa, ‘khuchichakuymanta ayqinapaq’ yanapawasun, manaraq saqra munaywan atipachikuchkaptinchik (1 Corintios 6:18). Maqanakuyta,  alcoholman qukuyta ima qhisachasunchik. Chantá pipis phiñachiwaptinchik, chayri ima llakiypipis rikukuptinchik sunqu tiyasqalla kasunchik. Tukuyninchik, wawas ima, kay espiritup puquyninta rikuchina kanman (Salmo 119:1, 2).

6. a) ¿Pikunatataq kamachiq uma kanankupaq Diosninchik churarqa? b) Qhariqa familian kusisqa kananpaq, ¿pijina ruwanan tiyan?

⁶ Iskay yuyaychaytaq, kamachiq uma kayta allinpaq qhaway. Pablo kay yuyaychaytaq jinata sutʼincharqa: “Munani yachanaykichejta Cristoqa sapa qharipajqa kamachej umajina kasqanta, qharitaj warmimpajqa kamachej uman jina, Diostaj Cristopajqa kamachej uma jina”, nispa (1 Corintios 11:3). Chayrayku qhariqa, kamachiq uma familiapi, warmintaq kusiywan yanapan, wawastaq tatasninkuta kasukunku (Efesios 5:22-25, 28-33; 6:1-4). Kamachiq uma kayta chiqanta, allinta apaykachayqa, familiapaq kusiyta apamun. Diosta yupaychaq qusasqa yachanku kamachiq uma kayqa mana capatas kayta ninayanchu. Jesusjina ruwanku imaraykuchus Jesusqa qharip uman. Jesusqa ‘tukuy imapi Iglesiap uman kananpaq’ churasqa karqa, chaywanpis pay nirqa: “Runaj Churimpis mana sirvichikojchu jamorqa”, “astawanqa payqa jamorqa runasta sirvej”, nispa (Efesios 1:22; Mateo 20:28). Kikillantaq critianopis mana paypa allinnillanpaqchu uma kayninta apaykachan, manaqa warminpa, wawasninpa allinninpaqpis (1 Corintios 13:4, 5).

7. Warmi familiapi ruwanasninta juntʼananpaq, ¿Bibliamanta ima yuyaychaykunataq payta yanapanman?

⁷ Diosta yupaychaq warmiqa mana qusanta atipayta maskʼanchu, nitaq pay umajina kamachiyta munanchu. Kusikun qusanta yanapaspa, payta kasukuspa ima. Bibliaqa kutin kutita nin warmi “qosayoj” kasqanta, chay nisqantaq, qhari kamachiq uma kasqanta  rikuchin (Génesis 20:3). Warmi casarakuspaqa “leynejta qosampa kamachiynimpi kanan tiyan” (Romanos 7:2, Qheshwa Biblia). Bibliaqa warmita, ‘qusanta yanapaq’, nispa sutichan (Génesis 2:20). Warmiqa kʼacha kaykunasninwan, ruwasqasninwan atisqanmanjina qusanta yanapan (Proverbios 31:10-31). Warmimanta Biblia nillantaq qusanpa ‘compañeran’ kasqanta, nisunman paywan khuska imatapis ruwasqanta (Malaquías 2:14, Qheshwa Biblia). Bibliamanta kay kamachiykunaqa warmita, qusata ima yanapan, sapa juk familiapi maypichus churasqa kasqanta yachananpaq, jatunpaq qhawakunankupaq, allinta apanakunankupaq ima.

8, 9. ¿Bibliamanta ima yuyaychaykunataq familiapi allinta parlapayanakunapaq yanapawasunman? Sutʼinchay.

⁸ Kay libroqa familiapi parlapayanakunamanta mayta sutʼincharqa. ¿Imarayku? Imaraykuchus parlapayanakuptinchikqa, ima chʼampaytapis allinchayta yachasun, astawanraq uyariyta yachaptinchikqa. Discípulo Santiago jinata nin: “Uyariyta yachaychij, amataj anchata parlaychejchu”, nispa (Santiago 1:19, 20).

⁹ Jinallatataq imaynatachus parlachkasqanchikta qhawakunanchik tiyan. Saqra millay rimaykuna, sunquta nanachinapaqjina parlayqa, mana allinchu, nitaq wasa rimaku kayqa yanapakullantaqchu, sumaqta parlapayanakunapaqqa (Proverbios 15:1; 21:9; 29:11, 20). Parlachkasqanchik chiqan kaptinpis, saqra rimaykunawan, rumi sunqu kaywan, mana khuyakuspa parlaptinchikqa, ichapis astawan sunquta nanachisunman. Allin yuyaywan parlayqa, ‘kachiwan kachinchasqajina’ kanan tiyan (Colosenses 4:6). Parlayninchikqa “qolqewan tʼikanchasqa qori manzana jina” kanan tiyan (Proverbios 25:11). Familias allinllawan parlapayanakuyta yachakuptinkuqa kusiyta tarinkuman.

10. ¿Ima rikchʼaq munakuytaq qhariwarmita jatunmanta yanapan?

¹⁰ “Munakuy” rimayqa achkha kutita kay libropi rikhurin. ¿Yuyarinchikchu ima rikchʼaq munakuymantachus astawan parlakusqanta? Chiqamanta qhariwarmi munanakuyqa (griego simipi, é·ros) casarasqaspaq may allin, chantapis qhariwarmijina allinta kawsakuqkunaqa mayta jukchakunku, munanakunku ima (griegopi, phi·lí·a). Chaywanpis aswan sumaqraq wak rikchʼaq munakuyqa, griego simipi a·gá·pe, nispa nikun. Kay rikchʼaq munakuywanqa Jehovata, Jesusta, runa masinchikta ima munakunchik (Mateo 22:37-39). Jehovaqa kay rikchʼaq munakuyta runaman rikuchin (Juan 3:16). Ñuqanchikpis kay rikchʼaq munakuyta familiapi rikuchiyta atisunman warminchikman chayri qusanchikman wawasninchikman ima (1 Juan 4:19).

11. ¿Imaynamantá munakuy qhariwarmita yanapan?

¹¹ Qhariwarmi kawsaypi kay rikchʼaq munakuyqa “tukuyninta ujllaman sumajta tukuchin” (Colosenses 3:14). Qhariwarmita astawan jukchan, iskayninkupaq, wawasninkupaq ima, allinninta maskʼanankupaq yanapan. Familias ima jatun llakiypipis kachkaptinku, kay munakuyqa yanapan khuskallapuni kanankupaq. Qhariwarmi machuyaptinku, kay munakuyqa puraqmanta yanapanakunankupaq, astawan munanakunankupaq ima yanapan. “Munakuyniyoj runaqa mana [...] may kasqanta yuyakunchu, [...]. Paypa contrampi ima kajtimpis, aguantakullan; jinallataj creeynin, suyakuynin, paciencian ima mana tukukunchu. Munakoyqa mana jaykʼajpis tukukonqachu” (1 Corintios 13:4-8).

12. Qhariwarmi Diosta munakusqanku, ¿imaraykutaq jukchasqa kanankupaq yanapan?

¹² Qhariwarmiqa jukchasqa kachkanku mana munanakusqankuraykullachu, manaqa Jehová Diosta  astawan munakusqankurayku (Eclesiastés 4:9-12). ¿Imarayku? Apóstol Juan nin: “Diosta munakoyqa kamachisqasninta juntʼaymin”, nispa (1 Juan 5:3). Chayrayku tatasqa wawasninkuta mana munakusqankuraykullachu Diosmanta yachachinanku tiyan, manaqa Dios jinata kamachisqanrayku (Deuteronomio 6:6, 7). Qhariwarmi jarkʼakunku khuchichakuymanta, mana munanakusqankuraykullachu, manaqa Jehová Diosta munakusqankurayku, imaraykuchus “Diosqa juzgaspa juchachanqa khuchichakojkunata, millayta purejkunata ima” (Hebreos 13:4). Qusa familianta llakichin chayqa, warmiqa Jehovata munakusqanrayku Bibliap nisqanta ruwallanqapuni, kikillantataq qusapis ruwanman warmin familiata llakichiptin. Kusikuyniyuqmin kanku familiankupi puraqmanta munanakuqkuna, Jehová Diosta munakuqkuna ima.

13. Familia Diospa munayninta ruwaptin, ¿imaynatá chaytaq allin kaqta akllanankupaq yanapan?

¹³ Cristianoqa tukuy kawsayninpi Diospa munayninta  ruwan (Salmo 143:10). Jinallamanta chiqa kaqmanjina kawsayta atisunman. Diospa munayninta ruwayqa familiasta yanapan aswan allin kaqta akllanankupaq (Filipenses 1:9, 10). Jesús nirqa: “Noqaqa runasta tʼaqanachej jamuni: Churita tatanmanta, ususita mamanmanta, ñojchʼatapis suegranmanta. Ajinamanta runaj enemigosnenqa wasillanmantataj kanqanku”, nispa (Mateo 10:35, 36). Chayrayku Jesús nisqanmanjina, paymanta yachakuqkunaqa, familianwan llakiyta qhatiykachachikunku. Kay ruwayqa may llakiy sinchitataq ñakʼarichin. Chaywanpis familianchikmanta nisqaqa Jehová Diosta Jesustawan astawan munakunanchik tiyan (Mateo 10:37-39). Familianchik qhatiykachawaptinchik, manataq saykʼuptinchikqa, ichapis paykunaqa tiempowan chiqa kaqmanjina kawsay, allin kasqanta rikuspa yuyayninkuta tikrachinqanku (1 Corintios 7:12-16; 1 Pedro 3:1, 2). Mana jina kaptinpis, qhatiykachawasqanchikrayku Diosta yupaychayta saqisun chayqa, mana allinninchikpaqchu kanqa.

14. Tatas, Diospa munayninta ruwayta munasqankuqa, ¿imaynamanta wawasninkuta sumaqta yachachinankupaq yanapanman?

¹⁴ Tatasqa, Diospa munayninta ruwaptinku, imata ruwanankupaqpis allinta akllayta yachanqanku. Wakin aylluspi qhariwarmiqa wawasniyuq kanku, machuyayninkupi wawasninku paykunata qhawanankupaq. Tatas machuyayninkupi wawasninku, qhawanankuta suyaspapis, mana allinchu kanman wawasninkuta qhapaqyayman tanqananku. Tatasqa, wawasninkuta Diosta yupaychaymanta nisqaqa, qhapaqyayta ñawpaqman churanankuta yachachiptinku, mana wawasninkuta yanapachkankuchu (1 Timoteo 6:9).

15. Diospa munayninta ruwanapaqqa, ¿imatataq Timoteop maman yachachiwanchik?

¹⁵ Timoteop maman Eunice, sumaqmanta payta yachachirqa, Timoteotaq Pablop amigon karqa (2 Timoteo 1:5). Euniceqa, mana cristiano qusayuq kaspapis, maman Loida yanapayninwan Timoteota Diosta  yupaychananta yachachirqanku (2 Timoteo 3:14, 15). Timoteo wiñay tukusqa kaptin Euniceqa, wasinmanta ripunanta saqirqa, Pablowan misionerojina Diospa Reinonmanta willamunankupaq (Hechos 16:1-5). Euniceqa wawanta juk sumaq misionerotajina rikuspa, manchaytachá kusikurqa. Timoteo wiñay tukusqa kaspa Diosta sumaq yupaychasqanqa, rikuchiwanchik wawamantapacha sumaq yachachisqa kasqanta. Euniceqa, Timoteomanta sumaqta parlaqta uyarispaqa, maytachá kusikuq, chaywanpis manaña wasinpi wawanta rikuspa llakikurqachá (Filipenses 2:19, 20).

16. ¿Pimantá Jesús llakikurqa, chanta imatá kawsayninpi ñawpaqman churarqa?

¹⁶ Jesusqa Diosta yupaychaq familiapi uywakurqa, wiñay tukusqa kaspañataq mamanmanta llakikurqa (Lucas 2:51, 52; Juan 19:26). Chaywanpis, Jesusqa kawsayninpi Diospa munayninta ñawpaqman churarqa, jinata ruwasqanqa runasta yanapan wiñay kawsayta tarinankupaq. Kayta ruwarqa mana juchayuq kawsayninta Diosman quspa, tukuy runata salvananpaq (Marcos 10:45; Juan 5:28, 29).

17. Jesús kawsayninta qusqanqa, ¿ima ñankunatataq Diospa munayninta ruwaqkunapaq kicharin?

¹⁷ Jehovaqa, Jesusta wañuymanta kawsarichirqa janaqpachapi may atiyniyuq kawsakunanpaq, tiempowantaq Reinonmanta Reytajina churarqa (Mateo 28:18; Romanos 14:9; Apocalipsis 11:15). Jesús kawsayninta qusqanqa juk ñanta kicharin, jallpʼamanta wakin runas akllasqas kanankupaq, paywan khuskataq Diospa Reinonpi kamachinankupaq. Chantapis, wak ñanta kicharillantaq, kasukuq runa wiñay wiñaypaq kay jallpʼapi tiyakunanpaq paraisoman tikrakuptin (Apocalipsis 5:9, 10; 14:1, 4; 21:3-5; 22:1-4). Kunanqa may kusiywan kay sumaq willaykunata wakkunaman willayta atinchik (Mateo 24:14).

18. Tukuy familiamanta kaqkuna, ¿imatá mana qunqanankuchu tiyan?

 ¹⁸ Apóstol Pablo nisqanmanjina, chiqa kaqmanjina kawsaqkunaqa “jamoj kawsaypi” Diospa tʼinkasninta japʼinqanku. Ajinallamanta may kusiyta tarikun. Yuyarina: “Kay pachaqa tukukapushan, jinallataj chay sajra munaynimpis; Diospa munayninta ruwajri, wiñaypaj kawsanqa” (1 Juan 2:17). Chayrayku tatas, wawas, qusas, warmis, machitus, wawasniyuq, mana wawasniyuq ima kaspapis kallpachakuna, Diospa munayninta ruwanapaq. May llakiyniyuq, chʼampayniyuq kachkaspapis, mana jaykʼaq qunqanachu tiyan kawsaq Diospa kamachisnin kasqanchikta. Chayrayku imata ruwachkaspapis Jehová Diosta kusichinapaqjina ruwana (Proverbios 27:11). Tukuy allin ruwasqanchikqa kunan tiempopi kusichiwasun, musuq pachapitaq wiñay kawsayta tarinapaq yanapawasun.