PRZEZ kilka stuleci w średniowiecznych kręgach naukowych dominował język arabski. Począwszy od VIII wieku n.e. w różnych miastach bliskowschodnich arabskojęzyczni uczeni tłumaczyli i poprawiali teksty naukowe i filozoficzne sięgające czasów Ptolemeusza i Arystotelesa. Dzięki swej pracy ocalili i wzbogacili dorobek starożytnych myślicieli.

Stapianie się różnych poglądów

W VII wieku n.e. na Bliskim Wschodzie zaczęła panować dynastia Umajjadów, a w VIII wieku dynastia Abbasydów. Ich poddani mieszkający na Półwyspie Arabskim, w Azji Mniejszej, Egipcie, Palestynie, Persji oraz Iraku znajdowali się pod wpływem myśli greckiej i indyjskiej, dzięki czemu nowi władcy zyskali dostęp do bogatych zasobów wiedzy. Abbasydzi wybudowali Bagdad — nową stolicę swego imperium. Stał się on tyglem, w którym zaczęły się stapiać różne poglądy. Z Arabami stykali się tu Berberowie, Chińczycy, Grecy, Hindusi, Koptowie, Ormianie, Persowie, Sogdyjczycy pochodzący zza rzeki Oksus (obecnie Amu-daria), Turcy i Żydzi. Kiedy wspólnie roztrząsali rozmaite zagadnienia naukowe, wnosili do tych rozważań tradycje myślowe typowe dla swych kultur.

Abbasydzi władający Bagdadem zachęcali zdolnych myślicieli, niezależnie od ich proweniencji, do udziału w intelektualnym rozwoju imperium. Podejmowano nieustające wysiłki, by zbierać i tłumaczyć na arabski dziesiątki tysięcy ksiąg z rozmaitych dziedzin wiedzy, takich jak alchemia, arytmetyka, filozofia, fizyka, geometria, medycyna i muzyka.

Kalif Al-Mansur, panujący w latach 754-775, wysłał na dwór bizantyjski delegację mającą pozyskać greckie rękopisy matematyczne. W jego ślady poszedł kalif Al-Mamun (813-833), który pracom translatorskim z języka greckiego na arabski nadał wyjątkowy rozmach, utrzymujący się z górą dwa wieki. Pod koniec X wieku na język arabski przełożono już niemal wszystkie dostępne wówczas greckie teksty z zakresu filozofii i nauk ścisłych. Jednak arabscy uczeni zajmowali się nie tylko tłumaczeniem — wnieśli też własny wkład w rozwój różnych dziedzin wiedzy.

Arabski dorobek

Wielu arabskich tłumaczy dbało o wierność swoich przekładów i dokonywało ich w zadziwiającym  tempie. Zdaniem historyków musieli być obeznani z zagadnieniami, nad którymi pracowali. Ponadto niejeden wykorzystywał tłumaczone teksty jako punkt wyjścia do prowadzenia własnych badań.

Na przykład lekarz i tłumacz Hunajn ibn Ishak (808-873), chrześcijanin obrządku syryjskiego, znacznie przyczynił się do zrozumienia, jak funkcjonuje wzrok. Jego traktaty na ten temat, zawierające dokładne schematy budowy anatomicznej oka, stały się uznanym źródłem wiedzy dla okulistów zarówno w świecie arabskim, jak i w Europie. Z kolei filozof i lekarz Ibn Sina (980-1037), znany na Zachodzie jako Awicenna, napisał kilkaset dzieł z tak różnych dziedzin, jak etyka, logika, medycyna czy metafizyka. W swojej obszernej pracy zatytułowanej Kanon medycyny wykorzystał dostępną wówczas wiedzę medyczną, między innymi dorobek słynnych greckich myślicieli: Galena i Arystotelesa. Przez kolejne cztery wieki Kanon był podstawowym podręcznikiem medycyny.

Arabscy uczeni weryfikowali dotychczasową wiedzę, stosując na przykład metodę eksperymentalną, która bardzo przyczynia się do postępu naukowego. Dokonali dzięki temu nowych obliczeń obwodu Ziemi oraz skorygowali dane geograficzne opracowane przez Ptolemeusza. Historyk Paul Lunde napisał, że „ośmielali się kwestionować nawet poglądy Arystotelesa”.

Rozwój nauki znajdował odzwierciedlenie w praktyce: na przykład budowano zbiorniki wodne, akwedukty i koła wodne — część tych obiektów przetrwała do dziś. Nowe opracowania na temat rolnictwa, botaniki i agronomii ułatwiały dobór upraw do danego terenu, a tym samym zwiększenie plonów.

W roku 805 kalif Harun ar-Raszid założył szpital, pierwszy w jego rozległym  państwie. Wkrótce każde większe miasto w imperium miało swoją placówkę medyczną.

Nowe ośrodki naukowe

Część arabskich miast mogła poszczycić się własnymi bibliotekami i specjalistycznymi ośrodkami naukowymi. W Bagdadzie kalif Al-Mamun założył instytut badań i przekładów o nazwie Bajt al-Hikma, co znaczy „dom mądrości”. Wśród pracujących tam osób byli uczeni otrzymujący pensje. Jak się przypuszcza, w głównej bibliotece w Kairze zebrano ponad milion woluminów. W tym samym okresie Kordoba (Kordowa) — stolica rządzonego przez Umajjadów państwa kordobańskiego — miała 70 bibliotek, czym przyciągała uczonych i studentów z całego świata arabskiego. Przeszło dwa wieki Kordoba pozostawała wiodącym ośrodkiem życia intelektualnego.

W Persji greckie tradycje wiedzy matematycznej przeplatały się z tradycjami indyjskimi. Hindusi posługiwali się systemem liczbowym, w którym stosowano cyfrę zero i zapis pozycyjny. W systemie tym wartości poszczególnych cyfr zależą od ich pozycji w zapisie oraz od położenia cyfry zero. Na przykład cyfra jeden może znaczyć jeden, dziesięć, sto i tak dalej. System ten „nie tylko uprościł wszelkie obliczenia, lecz także umożliwił rozwój algebry” — napisał Paul Lunde. Arabscy uczeni przyczynili się również do ogromnego postępu w geometrii, trygonometrii i nawigacji.

Rozkwit nauki w świecie arabskim kontrastował z marazmem intelektualnym panującym gdzie indziej. Co prawda w średniowiecznej Europie, głównie w klasztorach, również podejmowano wysiłki, by zachować dzieła starożytnych uczonych, ale w porównaniu z arabskim dorobkiem efekt tych starań był mizerny. Jednak X wiek przyniósł zmiany, gdyż tłumaczenia arabskich badaczy zaczęły docierać na Zachód. Z czasem zjawisko to przybrało na sile i zapoczątkowało w Europie odrodzenie nauki.

Historia wyraźnie pokazuje, że zasług za obecny stan wiedzy w rozmaitych gałęziach nauki nie da się przypisać wyłącznie jednemu państwu czy narodowi. Dzisiejsze wykształcone społeczeństwa wiele zawdzięczają wcześniejszym cywilizacjom, które wspierały badania, kwestionowały tradycyjne założenia i twórczo stymulowały płodne umysły.

[Mapa na stronie 26]

[Patrz publikacja]

▪ imperium Umajjadów

□ imperium Abbasydów

HISZPANIA

Kordoba

BIZANCJUM

Rzym

Konstantynopol

Oksus

PERSJA

Bagdad

Jerozolima

Kair

PÓŁWYSEP ARABSKI

[Ilustracja na stronie 27]

Schemat budowy oka autorstwa Hunajna ibn Ishaka

[Ilustracja na stronie 27]

Stronica z „Kanonu medycyny” Awicenny

[Ilustracja na stronie 28]

Arabscy uczeni w bibliotece w Basrze, rok 1237

[Prawa własności]

© Scala/​White Images/​Art Resource, NY

[Prawa własności do ilustracji, strona 27]

Schemat budowy oka: © SSPL/​Science Museum/​Art Resource, NY; Kanon medycyny: © The Art Gallery Collection/​Alamy