UROCZYSTOŚĆ przypomina duże tradycyjne wesele. Stoły uginają się od potraw, dom wypełnia muzyka. Krewni tłoczą się wokół onieśmielonego pana młodego i jego rozpromienionej wybranki, by złożyć im życzenia. Ale nie jest to wesele, lecz urządzone dzień przed ślubem przyjęcie zaręczynowe, na które przybyło ponad 600 gości. Przyszli teściowie wręczają rodzicom narzeczonej ustaloną opłatę. Nazajutrz pan młody z rodziną zaprowadzi pannę młodą do swego domu, gdzie odbędą się uroczyste zaślubiny.

Wszyscy krewni młodej pary mówią językiem romani — językiem, który brzmi obco w każdym zakątku świata. Jego liczne dialekty, a także wielowiekowe tradycje i zwyczaje ślubne stanowią wspólne dziedzictwo ludu, który jest rozrzucony po całej kuli ziemskiej i nie ma własnego kraju ani rządu. Tym ludem są Romowie. *

Kim są Romowie?

Badania nad językiem, kulturą i pochodzeniem Romów prowadzą do północnych Indii sprzed około 1000 lat. Język romani, poza pewnymi zapożyczeniami z ostatniego okresu, niewątpliwie jest spokrewniony z językami indyjskimi. Trudno natomiast ustalić, dlaczego Romowie wyemigrowali z Indii. Zdaniem części uczonych ich przodkowie byli rzemieślnikami i artystami związanymi z oddziałami wojskowymi, które opuściły kraj w wyniku konfliktów zbrojnych. Tak czy inaczej,  Romowie przybyli do Europy przez Persję i Turcję przed 1300 rokiem n.e.

W Europie utrwaliły się dwa skrajne poglądy na temat Romów. Z jednej strony jest to romantyczny wizerunek upowszechniony przez książki i filmy, które ukazują ich jako gościnnych, beztroskich wędrowców, wyrażających swe radości i smutki śpiewem i tańcem. Z drugiej strony uważa się ich za ludzi nieuczciwych, tajemniczych i nieufnych — żyjących w izolacji od reszty społeczeństwa. Żeby lepiej zrozumieć, skąd się wzięły te stereotypy, prześledźmy intrygującą przeszłość Romów.

Okres dyskryminacji

Wyobraźmy sobie, jakie myśli chodziły po głowie średniowiecznym europejskim wieśniakom, gdy po raz pierwszy zobaczyli przyjeżdżające romskie rodziny. Przybysze musieli wzbudzać wielkie zainteresowanie. Różnili się od miejscowych śniadą cerą, ciemnymi oczami, czarnymi włosami, ubiorem i zwyczajami oraz językiem. Ponadto często się odosabniali, co mogło mieć związek z tym, że pochodzili z podzielonego na kasty społeczeństwa indyjskiego. Z upływem dziesięcioleci początkowa ciekawość Europejczyków ustąpiła miejsca nieufności.

Romowie zostali dosłownie zepchnięci na margines społeczeństwa: zmuszano ich do obozowania na obrzeżach wsi i zabraniano im wstępu nawet w celu kupienia żywności czy naczerpania wody. „Kradną dzieci”, głosiła plotka, „i je zjadają!” Gdzieniegdzie weszły w życie prawa nakazujące Romom gotować na wolnym powietrzu, by każdy mógł sprawdzić, co mają w garnkach. Owo „sprawdzanie” często polegało na wylaniu na ziemię całego posiłku na dany dzień. Nic dziwnego, że niektórzy Romowie zaczęli kraść żywność.

Z powodu dyskryminacji Romowie tym bardziej trzymali się razem. Przez stulecia znajdowali oparcie i zadowolenie w życiu rodzinnym. W społeczności tej rodzice troskliwie opiekują się dziećmi, a dzieci — sędziwymi rodzicami. Poza tym wielu Romów skrupulatnie przestrzega tradycyjnego kodeksu normującego ich obyczajowość.

 Ciągle w drodze

Spotykając się z powszechną niechęcią, Romowie wciąż wędrowali z miejsca na miejsce. Ze względu na swój koczowniczy tryb życia zajęli się obróbką metali i handlem oraz urządzali występy. W ten sposób zarabiali na utrzymanie rodzin. Niektóre kobiety romskie wykorzystywały obiegowe opinie na temat ich zdolności jasnowidzenia i „wróżyły” za pieniądze. Wędrowne życie chroniło Romów przed utratą odrębności kulturowej i ewentualnym skalaniem w wyniku zbyt częstych kontaktów z nie-Romami, nazywanymi gadźe. *

Uprzedzenia z czasem sprowadziły na Romów prześladowania. Z niektórych europejskich krajów ich wypędzono. W innych przez stulecia byli niewolnikami. Uwolnieni w latach sześćdziesiątych XIX wieku, masowo emigrowali do Europy Zachodniej i obu Ameryk, co doprowadziło do jeszcze większego rozproszenia. Gdziekolwiek się udawali, zabierali ze sobą swój język, obyczaje i umiejętności.

Mimo ciągłej poniewierki Romowie umieli odnajdywać radość w twórczości artystycznej. W Hiszpanii połączenie ich folkloru z dorobkiem innych ludów doprowadziło do powstania muzyki i tańca flamenco. W Europie Wschodniej przyswajali sobie miejscowe pieśni ludowe, nadając im charakterystyczne romskie brzmienie. Ekspresywna muzyka romska wywarła wpływ na takich kompozytorów, jak Beethoven, Brahms, Dworzak, Haydn, Liszt, Mozart, Rachmaninow, Ravel, Rossini, Saint-Saëns i Sarasate.

Romowie w dzisiejszym świecie

Obecnie żyje od dwóch do pięciu milionów Romów (a według innych szacunków znacznie więcej), rozrzuconych po całym świecie. Większość mieszka w Europie. Zazwyczaj prowadzą osiadły tryb życia, a niektórzy są dość zamożni. Niestety, w wielu rejonach wciąż należą do najbiedniejszych obywateli  i często mieszkają w opłakanych warunkach.

W czasach komunistycznych w Europie Wschodniej oficjalna doktryna głosiła, że wszyscy obywatele są równi. Władze — z różnym powodzeniem — usiłowały ograniczyć wędrówki Romów, zapewniając im pracę i mieszkanie. Czasami poprawiało to ich sytuację zdrowotną i warunki życia. Ale nie usunęło wzajemnych uprzedzeń, od stuleci żywionych przez Romów i nie-Romów.

Zmiany polityczne w Europie Wschodniej w latach dziewięćdziesiątych XX wieku rozbudziły pewne nadzieje. Ale z drugiej strony rozjątrzyły stare rany, gdyż redukcja programów socjalnych oraz mniej stanowcze występowanie przeciw ksenofobii spowodowały, że społeczna i ekonomiczna sytuacja wielu Romów znacznie się pogorszyła.

Znalazła nadzieję i lepsze życie

W takich czasach kruczowłosa Andrea chodziła do szkoły w jednym z krajów Europy Wschodniej. Była jedyną romską uczennicą w klasie. Mimo hartu ducha nie umie powstrzymać łez, gdy wspomina doznane upokorzenia i brak akceptacji. „Kiedy dzieliliśmy się na drużyny, zawsze byłam wybierana jako ostatnia” — opowiada. „Chciałam uciec do Indii, gdzie mogłabym się wtopić w tłum. Zresztą pewnego razu mój kolega usłyszał: ‚Wracaj do Indii!’, na co odrzekł: ‚Chętnie bym to zrobił, gdybym tylko miał pieniądze’. Nigdzie nie czułam się jak u siebie. Nigdzie nie byliśmy mile widziani”. Jako utalentowana tancerka, Andrea marzyła, by zdobyć sławę i w ten sposób zyskać akceptację otoczenia. Ale gdy miała kilkanaście lat, znalazła coś o wiele lepszego.

„Pewnego dnia do naszego domu zapukała młoda kobieta imieniem Piroska, będąca Świadkiem Jehowy” — relacjonuje Andrea. „Pokazała mi w Biblii, że Bóg nie tylko kocha ludzkość jako całość, ale też każdego człowieka z osobna. Wyjaśniła, że jeśli zechcę, mogę nawiązać z Nim bliską więź. Poczułam, że jestem dla kogoś ważna. Świadomość, że w oczach Bożych wszyscy ludzie są równi, dodała mi pewności siebie.

„Zaczęłam chodzić z Piroską na zebrania Świadków, na których spotkałam Romów i nie-Romów i zauważyłam, że panuje wśród nich jedność. Zaprzyjaźniłam się ze Świadkami wywodzącymi się z obu grup. Po półtorarocznym studium Biblii z Piroską sama zostałam Świadkiem Jehowy”. Obecnie Andrea i jej mąż są pełnoczasowymi  kaznodziejami i uczą innych o tym, że Bóg kocha ludzi ze wszystkich narodów.

„Uznany za równego”

Wspominając dzieciństwo, Rom imieniem Hajro opowiada: „Przez kolegów, którzy byli na bakier z prawem, ciągle wpadałem w kłopoty. Pewnego razu, gdy byłem z nimi, policja zatrzymała mnie za kradzież. Kiedy funkcjonariusze prowadzili mnie do domu, bardziej niż ich bałem się reakcji mojej mamy, gdyż jak w wielu romskich rodzinach, również mnie uczono, że nie wolno kraść”.

Gdy Hajro dorósł, jego rodzina także zetknęła się ze Świadkami Jehowy. Biblijna obietnica, że Królestwo Boże usunie wszelkie problemy ludzkości, między innymi uprzedzenia i dyskryminację, chwyciła Hajra za serce. „Romowie nigdy nie mieli swojego rządu, który by o nich dbał” — mówi. „Dlatego sądzę, że perspektywa dobrodziejstw Królestwa Bożego jest dla Romów szczególnie ujmująca. Już teraz zauważam te korzyści. Kiedy tylko przekroczyłem próg Sali Królestwa, poczułem to, o czym mówił apostoł Piotr: ‚Z całą pewnością dostrzegam, że Bóg nie jest stronniczy, lecz w każdym narodzie godny jego upodobania jest człowiek, który się go boi i czyni to, co prawe’ (Dzieje 10:34, 35). Zostałem przez wszystkich uznany za równego. Nie  wierzyłem własnym uszom, gdy nie-Romowie mówili do mnie phrala, co w języku romani znaczy ‚bracie’!

„Początkowo niektórzy członkowie mojej rodziny bardzo mi się sprzeciwiali. Raziły ich zmiany, których dokonywałem w celu dostosowania swego życia do zasad biblijnych. Ale teraz krewni i inni Romowie widzą, że trzymanie się Bożych praw uszczęśliwia mnie i przynosi liczne korzyści. Wielu z nich także zapragnęło ulepszyć swoje życie”. Obecnie Hajro usługuje jako chrześcijański nadzorca i kaznodzieja pełnoczasowy. Jego żona, Meghan, która nie jest pochodzenia romskiego, także uczy Romów i innych ludzi, jak Biblia może pomóc im prowadzić szczęśliwe życie — teraz i w przyszłości. „Krewni i znajomi męża całkowicie mnie zaakceptowali” — mówi. „Podoba im się, że nieromska kobieta tak szczerze się nimi interesuje”.

[Przypisy]

[Napis na stronie 24]

Obecnie Romowie żyją niemal w każdym zakątku świata

[Ramka i ilustracje na stronie 23]

W Europie hitlerowcy wywozili Romów (tak jak Żydów, Świadków Jehowy i innych) do obozów zagłady, gdzie zginęło ich 400 000 lub więcej. W roku 1940, jeszcze zanim świat dowiedział się o eksterminacyjnej polityce Hitlera, aktor Charlie Chaplin — sam pochodzenia romskiego — nakręcił film Dyktator, w którym ośmieszał Hitlera i ruch nazistowski. Inni znani artyści pochodzenia romskiego to aktor Yul Brynner, aktorka Rita Hayworth (poniżej), malarz Pablo Picasso (poniżej), muzyk jazzowy Django Reinhardt i macedońska piosenkarka Esma Redžepova. Wśród Romów są też inżynierowie, lekarze, profesorowie i parlamentarzyści.

[Prawa własności]

AFP/​Getty Images

Zdjęcie: Tony Vaccaro/​Getty Images

[Ramka i ilustracje na stronie 26]

Romscy Świadkowie

Wielu Romów zostało Świadkami Jehowy. Niektórzy usługują jako nadzorcy w zborach lub kaznodzieje pełnoczasowi. Lokalne władze i sąsiedzi niebędący Romami uważają ich za przykładnych członków społeczeństwa. Pewien Świadek ze Słowacji, z pochodzenia Rom, wspomina: „Któregoś dnia zapukał do nas sąsiad, który nie jest Romem. Wyznał: ‚Moje małżeństwo przeżywa kryzys, ale wiem, że wy możecie nam pomóc’. ‚Dlaczego my?’ — zapytaliśmy. ‚Jeżeli wasz Bóg pomógł wam, Romom, zmienić swoje życie, to pewnie pomoże i nam’. Daliśmy mu książkę zawierającą biblijne rady dla rodzin, wydaną przez Świadków Jehowy.

„Później w tej samej sprawie przyszła jego żona, nie wiedząc, że wcześniej był u nas jej mąż. ‚Nikt inny w tym bloku nam nie pomoże’ — powiedziała. Wręczyliśmy jej taką samą książkę. Oboje prosili, żebyśmy nic nie mówili współmałżonkowi. Półtora miesiąca później zaczęliśmy studiować z nimi Biblię. Odkąd żyjemy zgodnie z prawdą biblijną, ludzie mają o nas tak dobre zdanie, że sami zwracają się do nas o pomoc duchową”.

[Ilustracje]

Narbonne, Francja

Grenada, Hiszpania

„Perspektywa dobrodziejstw Królestwa Bożego jest dla Romów szczególnie ujmująca” (Hajro)

[Ilustracja na stronie 22]

Polska

[Prawa własności]

© Clive Shirley/​Panos Pictures

[Ilustracja na stronie 22]

Romowie w Anglii, rok 1911

[Prawa własności]

Dzięki uprzejmości University of Liverpool Library

[Ilustracja na stronach 22, 23]

Słowacja

[Ilustracja na stronie 23]

Macedonia

[Prawa własności]

© Mikkel Ostergaard/​Panos Pictures

[Ilustracja na stronie 24]

Rumunia

[Ilustracja na stronie 24]

Macedonia

[Ilustracja na stronach 24, 25]

Czechy

[Ilustracje na stronach 24, 25]

Hiszpania

[Ilustracja na stronie 25]

Andrea marzyła o karierze tancerki, by zdobyć uznanie innych

[Prawa własności do ilustracji, strona 24]

Rumunia: © Karen Robinson/​Panos Pictures; Macedonia: © Mikkel Ostergaard/​Panos Pictures; Czechy: © Julie Denesha/​Panos Pictures