Pomysłowy morski kameleon

„Zmora jest na tobie (...), mięczak cię wysysa. Ciągnie cię ku sobie i w siebie — i skrępowany, pośliniony, bezwolny, czujesz jak powolnie zapadasz się w ten straszliwy otwór, będący potworem” (WIKTOR HUGO PRACOWNICY MORZA, tłum. Maria Korniłowicz).

OŚMIORNICE mają wyjątkowo złą reputację. Przyczyniły się do tego dawne legendy i fikcyjne opowieści, w rodzaju cytowanej powyżej, przedstawiające je w nader złym świetle.

W rzeczywistości nawet pacyficzna ośmiornica olbrzymia, która miewa do 6 metrów długości i waży do 50 kilogramów, na ogół nie jest groźna dla ludzi. Autentyczne relacje nurków i oceanologów, którzy coraz lepiej poznają różne gatunki ośmiornic, zadały kłam podaniom o straszliwym ośmionożnym monstrum.

Zdobywanie pokarmu i unikanie wrogów

Pożywieniem głowonogów nie są ludzie, lecz głównie skorupiaki. Ośmiornice polują za pomocą ośmiu ramion zaopatrzonych w 1600 umięśnionych przyssawek. Dzięki przyssawkom niewielka ośmiornica może unieść łup nawet 20 razy cięższy od niej samej! Część ośmiornic wydziela jad, który prawie natychmiast paraliżuje zdobycz. * Pokarm wciągany jest przez szczęki kształtem przypominające dziób.

A co robi ośmiornica, gdy sama zostanie zaatakowana? Pewna właściwość ogranicza jej sprawność ruchową. Bladoniebieska krew (hemolimfa) zwierzęcia, w której rolę hemoglobiny odgrywa hemocyjanina, zawiera niewiele tlenu, toteż ośmiornica szybko się męczy. Ma jednak szczególne cechy, które zapewniają jej ochronę przed fokami, wielorybami i innymi drapieżnikami.

Należy do nich sposób poruszania się. Przestraszona ośmiornica wprawia się w ruch wsteczny za pomocą odrzutu — wypychając wodę z mięsistej jamy płaszczowej. Potrafi też sprytnie zmylić pościg: wypuszcza obłok atramentowej cieczy, zawierającej barwnik nierozpuszczalny w wodzie morskiej. Ukryta za tą zasłoną, może zmienić kierunek i uciec w bezpieczne miejsce, nim chmura się rozproszy.

Mistrzyni kamuflażu

Oczywiście ośmionogi wolą w ogóle nie być ścigane. Jak ukrywają się przed drapieżnikami? Oceanolog Jacques Yves Cousteau napisał: „W Marsylii, gdzie z zespołem zacząłem kręcić film o ośmiornicach, większość naszych nurków utrzymywała, że  głowonogów wcale tu nie ma; może bywały dawniej, ale teraz to już przeszłość. W rzeczywistości przepływali tuż obok ośmiornic, tak dobrze zakamuflowanych, że niemal niedostrzegalnych”. W jaki sposób te przebiegłe stworzenia się maskują?

Dorosła ośmiornica ma w skórze do dwóch milionów chromatoforów (komórek barwnikowych), a więc na jeden centymetr kwadratowy przypada ich ponad 20 000. Każda taka komórka zawiera czerwony, żółty lub czarny barwnik. Przez zwieranie i rozwieranie mięśni przylegających do chromatoforów zwierzę może w ciągu kilku sekund zabarwić się na określony kolor, a nawet uzyskać deseń na skórze.

Choć może się to wydać paradoksalne, ośmiornica prawdopodobnie nie rozróżnia barw. Tymczasem skala kolorów jej skóry nie ogranicza się do trzech wspomnianych barwników. Dzięki irydocytom, komórkom zawierającym płytki odbijające promieniowanie świetlne, skóra ośmiornicy tak załamuje światło, że głowonóg upodabnia się barwą do otoczenia. Ale to nie wszystko: gładka skóra ukrywającej się na rafie koralowej ośmiornicy pokrywa się brodawkami, dzięki czemu żywo przypomina nierówną powierzchnię rafy.

Niestrudzenie buduje i dba o porządek

Jak można się spodziewać, jej kryjówkę nie tak łatwo znaleźć. Buduje gniazda w szczelinach skał i pod dużymi kamieniami, wykorzystując materiały dostępne w najbliższym otoczeniu. Dach i ściany tej siedziby mogą być sklecone z kamieni, muszli, jak też kawałków metalu, szczątków wraków i innych morskich śmieci.

Po zbudowaniu domu ośmiornica pilnuje, żeby panował w nim porządek. Strugami wody oczyszcza podłogę z nadmiaru piasku. Resztki swoich uczt wypycha na zewnątrz schronienia. Chcąc ocenić jej kunszt budowlany, nurkowie z zespołu Jacques’a Cousteau wyjęli część kamieni ze ściany jej kryjówki. Co zrobiła właścicielka? Stopniowo, kamyczek po kamyczku, zrekonstruowała ścianę! Oceanolog napisał: „Pracowała dotąd, dopóki nie odtworzyła muru; replika była w każdym szczególe identyczna ze zniszczonym przez nurków oryginałem”. Ośmiornica słynie z utrzymywania nory w czystości i porządku. Jeśli w środku widać nagromadzony piasek i odpadki, nurkowie wiedzą, że kryjówka została opuszczona.

Jej ostatnie schronienie

Na ogół ostatnim i najważniejszym domem ośmiornicy jest jej nora lęgowa. Poszukiwania odpowiedniego miejsca, trwające nieraz kilka tygodni, samica rozpoczyna po kopulacji. Spermę przechowuje w ciele aż do momentu rozpoczęcia składania jaj. Gdy już obierze i umocni kryjówkę, przytwierdza do jej sufitu tysiące jajeczek, posklejanych w kiście. Ale ośmiornice Octopus maculosus nie budują takich nor. Mają jaskrawe ubarwienie, odstraszające drapieżniki. Samica tego gatunku woli doglądać jaj  w odsłoniętym miejscu, żeby swym wyglądem świadczącym o jadowitości zniechęcać ewentualnych agresorów.

Ośmiornice to troskliwe matki. Po złożeniu jaj samica zwykle przestaje przyjmować pożywienie, całkowicie zajęta roztaczaniem opieki nad nimi: czyści je i wymusza opływ wody wokół nich, wzmacnia także jamę oraz przepędza intruzów. Chociaż ginie zaraz po wykluciu się młodych, aż do końca strzeże jaj. Cousteau napisał: „Nigdy nie odnotowano, by ośmiornica zostawiła jaja bez opieki”.

Malutkie, nowo wyklute potomstwo większości gatunków ośmionogów unosi się blisko powierzchni wody wraz z planktonem. Wiele z nich pada łupem innych stworzeń morskich, ale te, które ocaleją, po kilku tygodniach wracają na dno, gdzie osiągają dojrzałość i mogą pożyć jeszcze jakieś trzy lata.

Jak inteligentne?

Przez „inteligencję” zwierząt zwykle rozumiemy zdolność rozwiązywania problemów i uczenia się z doświadczenia. Warto w związku z tym zwrócić uwagę na wypowiedź Jacques’a Cousteau: „Płochliwość ośmiornicy jest rozsądnym sposobem reagowania, podyktowanym ostrożnością i przezornością. (...) Jeśli nurek zdoła udowodnić, że nie ma złych zamiarów, głowonóg szybko nabiera śmiałości — szybciej niż jakiekolwiek inne ‚dzikie’ stworzenie”.

Ośmiornice mają najbardziej rozwinięty mózg i oczy wśród wszystkich bezkręgowców. Potrafią tak jak my widzieć ostre obrazy i przyzwyczajać się do zmian oświetlenia. Dzięki docierającym za pośrednictwem wzroku informacjom, interpretowanym przez płat wzrokowy, oraz dzięki wyczulonemu zmysłowi dotyku podejmują wyjątkowo trafne decyzje.

Kilku badaczy opisało, jak ośmiornica wymyśliła sposób na wyciągnięcie korka z butelki, żeby dostać się do zamkniętego w środku skorupiaka. Według innego doniesienia widziano ośmionoga, który chcąc wyjeść zawartość słoika, poradził sobie z odkręceniem wieczka. Okaz przebywający w kanadyjskim Vancouver Aquarium wyłaził nocą przez rurę odprowadzającą wodę i przedostawał się do pobliskiego akwarium z rybami, gdzie urządzał sobie ucztę.

W pewnej książce tak wyrażono uznanie dla sprytu głowonogów: „Najwyższy stopień inteligencji zwykliśmy przypisywać naczelnym, jak jednak zostało dowiedzione, do najinteligentniejszych stworzeń zaliczają się także ośmiornice” (Exploring the Secrets of Nature).

Pomysłowość ośmiornic przypomina nam, że według Biblii pewne stworzenia cechuje „instynktowna mądrość” (Przysłów 30:24). Są to doprawdy mistrzowskie dzieła Stwórcy. Ani biolodzy, ani nurkowie nie dostrzegają dziś u ośmiornic straszliwych cech, które przypisała słynnej „zmorze” wyobraźnia Wiktora Hugo. Po bliższym zapoznaniu się z tymi sprytnymi kameleonami mórz nie sposób nie darzyć ich głębokim respektem.

[Przypis]

[Ilustracja na stronie 15]

Ośmiornica „Hapalochlaena lunulata”

[Prawa własności]

© Jeffrey Rosenfeld

[Ilustracja na stronie 16]

Ośmiornica „Octopus cyanea” idealnie zamaskowana tuż pod pyskiem drapieżnej ryby. Czy ją widzisz?

[Ilustracje na stronach 16, 17]

Ośmiornice są bardzo zróżnicowane pod względem wyglądu i barw

[Ilustracja na stronie 17]

Wyklute z jaj ośmiorniczki unoszą się ku powierzchni morza

[Prawa własności]

© Fred Bavendam

[Prawa własności do ilustracji, strona 16]

U góry po lewej: © Roger T. Hanlon; powyżej: © Jeffrey Rosenfeld