Usidlająca moc santerii

OD NASZEGO KORESPONDENTA Z MEKSYKU

SANTERIA to kult, który od wielu lat odgrywa ważną rolę na Kubie. Stopniowo jednak dociera do kolejnych krajów. Na przykład w stolicy Meksyku jeden z głównych rynków w śródmieściu słynie ze specjalistycznych sklepów z akcesoriami używanymi w obrzędach santerii, takimi jak krzyże, świece, amulety i fetysze. Sklepy takie można spotkać w dużych miastach obu Ameryk. W Nowym Jorku reklamuje się je powszechnie w książkach telefonicznych, gdzie zajmują więcej miejsca niż dane o innych sklepach z dewocjonaliami.

Wielu ludzi pociąga do santerii jej mistycyzm i niezwykłość. Elementy tego kultu można dostrzec w popularnej muzyce i literaturze latynoskiej. Santeria coraz bardziej nabiera charakteru świeckiego i kulturowego zamiast religijnego, a do jej rozwoju przyczynia się muzyka afrokaraibska i różne wydarzenia kulturalne.

Staroafrykańskie korzenie

Podstawowe cechy i tradycje santerii wywodzą się ze staroafrykańskiego kultu praktykowanego przez nigeryjski lud Joruba. Jorubijscy niewolnicy sprowadzani w latach 1770-1840 na wyspy Morza Karaibskiego przybyli ze swą religią. Chociaż w Nowym Świecie zmuszono ich do przyjęcia katolicyzmu, nie chcieli całkowicie wyrzec się swych tradycji. Stworzyli zatem nową formę kultu, łączącą elementy obu religii. Takie stopienie różnych praktyk religijnych nosi nazwę synkretyzmu.

Aby pozostawać w zgodzie z dawnymi wierzeniami, owi niewolnicy nadali katolickim świętym podwójną tożsamość — każdy święty odpowiadał któremuś bóstwu afrykańskiemu, charakteryzującemu się określonymi cechami i mocą. W ten sposób afrykańskim bóstwom, tak zwanej oriszy, przypisano imiona i wygląd katolickich świętych. Jednakże obrzędy, zwyczaje i wierzenia pozostały takie same, jak te uznawane w Afryce. Kubański kapłan santerii wyjaśnia: „Synkretyzm pozwala nam czcić na ołtarzu katolickiego boga, lecz widzieć w nim afrykańskie bóstwo”.

Inne kulty, takie jak wudu, obeah i macumba,  również łączą katolicką liturgię, sakramenty i „święte” przedmioty ze spirytystycznymi praktykami pochodzenia afrykańskiego. Ponieważ na początku religie afrykańskie były zakazane przez Kościół katolicki w Ameryce Łacińskiej, santerię przez długi czas wyznawano potajemnie. Ostatecznie Kościół zaczął tolerować ten synkretyzm wśród niewolników.

Cechy charakterystyczne santerii

Czym się wyróżnia ten kult? Santeros, czyli wyznawcy santerii, czczą jedną najwyższą istotę oraz grupę bóstw zwanych oriszą, które tworzą panteon jorubijski. Wolę bóstw odczytują kapłani za pomocą wróżb. Orisza podobno wstępuje niekiedy w swych czcicieli, by udzielić jakiejś rady. Wierni mogą ją o coś upraszać przez modlitwy, muzykę, właściwe zachowanie i ofiary. Ważną rolę w kulcie odgrywają ołtarze — santeros ustawiają je w domach i kładą na nich kwiaty, rum, ciasto i cygara. Ma to uszczęśliwić bóstwa i pozyskać ich wsparcie.

W artykule na łamach dziennika The New York Times Lizette Alvarez opisała filozofię santerii: „Kult ten skupia większą uwagę na doczesności niż na życiu pozagrobowym; przypisuje duże znaczenie siłom przyrody. Każde bóstwo reprezentuje jakiś aspekt natury, na przykład grzmoty, oraz jakąś cechę ludzką, na przykład moc”. Aby pomagać ludziom rozwiązywać codzienne problemy, kapłani zwracają się po radę do oriszy. Nie są księżmi katolickimi, a obrzędy typowe dla santerii odprawiają zazwyczaj w domach, a nie w świątyniach.

Ponieważ wyznawcy santerii tworzą swoistą wspólnotę, coś w rodzaju rodziny wielopokoleniowej, religia ta przyciąga zwłaszcza osoby potrzebujące wsparcia emocjonalnego lub materialnego. Są to najczęściej ludzie ubodzy oraz imigranci mieszkający w krajach, gdzie jest ona praktykowana. Wierni należą do określonej społeczności, w której jeden santero (mężczyzna lub kobieta) usługuje jako chrzestny, doradca i duchowny. Nowych członków duchowni wprowadzają podczas ceremonii, której towarzyszą muzyka, tańce i ofiary ze zwierząt. Te ostatnie składa się również z okazji narodzin, ślubów i pogrzebów. Do zwierząt ofiarnych zalicza się kurczęta, kozy, gołębie i żółwie.

 Muzyka santerii

Stałym i ważnym elementem w kulcie santerii jest muzyka. Towarzyszy ona obrzędom bembés, w czasie których grą na bębnach przywołuje się bóstwa. Odpowiednie rytmy wzywają określonego boga. Uporczywe dudnienie jest tak głośne, że słychać je z daleka.

W Afryce Zachodniej instrumenty perkusyjne, jak bęben i ksylofon, czyli marimba, od wieków służą do celów religijnych. Takie też było ich główne zastosowanie, gdy niewolnicy przywieźli je do Ameryki. W Brazylii membrany bębnów sakralnych wykonuje się ze skór zwierząt rytualnie składanych w ofierze, a nowym instrumentom zwyczajowo udziela się chrztu, najlepiej wodą święconą wziętą z kościoła katolickiego. Niekiedy bębny symbolizują określone bóstwa; tak jest na przykład w afrokaraibskim kręgu kulturowym na Haiti.

W sprzedaży dość często można spotkać płyty kompaktowe z muzyką sakralną wykorzystywaną w kulcie santerii, co wydawcy otwarcie zaznaczają. Głównymi instrumentami wybijającymi rytm są bębny, a tytuły niektórych utworów to w gruncie rzeczy imiona bóstw santerii lub nazwy zwyczajów związanych z tym kultem. Z upływem czasu owe rytmy przenikają również do muzyki latynoskiej. Poza tym teksty pewnych utworów zawierają słownictwo typowe dla santerii.

Co mówi Biblia

Santeria ma ścisły związek z potępionym w Biblii spirytyzmem (Kapłańska 19:31). Słowo Boże zalicza „uprawianie spirytyzmu” do „uczynków ciała”, stanowiących przeszkodę w dostąpieniu Królestwa Bożego (Galatów 5:19-21). Ponadto nakazuje osobom pragnącym zyskać uznanie Boga ‛uciekać od bałwochwalstwa’ i „czcić Ojca duchem i prawdą” (1 Koryntian 10:14; Jana 4:23, 24).

Praktyki i muzyka santerii nabierają coraz bardziej świeckiego charakteru, toteż chrześcijanie muszą się mieć na baczności. Elementy santerii przeniknęły do różnych form rozrywki i pewnych dziedzin kultury latynoskiej. Wciąż zyskują na popularności i powszechnie uchodzą za nieszkodliwe. Ale chrześcijanie uczynią słusznie, jeśli będą stronić od wszystkiego, co jest jawnie sprzeczne z zasadami biblijnymi, bez względu na to, jak popularne lub niewinne się wydaje (2 Koryntian 6:14-18).

[Ramka i ilustracja na stronie 25]

OKREŚLENIA UŻYWANE W SANTERII

Babalu Aye: Bóg uzdrowiciel czczony jako „święty” Łazarz.

Szango: Bóg ognia, grzmotów i błyskawic; patron artylerii, wielbiony pod postacią katolickiej „świętej” Barbary.

Zbiór Ifa: Wyrażony 256 symbolami system praw regulujący tradycje santerii.

Ikole orun: „Niebo”, do którego idą po śmierci wszyscy ludzie. Jednakże źli mieszkają w piekle na ziemi i cierpią w ikole orun.

Obatala: Bóg, który z pierwiastków ziemi utworzył życie ludzkie i świadomość.

Ochun: Bogini rzek, miłości, małżeństwa, pieniędzy, radości i dostatku, która przyjmuje postać Virgen de la Caridad, patronki Kuby.

Ogun: Patron górników i robotników, czczony jako „święty” Piotr.

Oloddumare: Najwyższa istota, która stworzyła wszechświat.

Orunmila: Bóg decydujący o losie każdego człowieka.

Jemaja lub Ksemaja: Bogini mórz i płodności, utożsamiana z Najświętszą Marią Panną lub z kubańską Virgen de Regla.

[Ilustracja na stronie 24]

Przedmioty używane w santerii prezentowane na wystawie sklepowej