Jerusalema ya Bogologolo e Ile ya Senywa Neng?—Karolo ya Pele

Lebaka Leo ka Lona go Tseba Seo go Lego Bohlokwa; Seo Bohlatse bo se Bontšhago

Se ke sehlogo sa pele sa dihlogo tše pedi ditokollong tše di latelanago tša Morokami tšeo di ahlaahlago dipotšišo tša diithuti tša mabapi le nako ya go senywa ga Jerusalema ya bogologolo. Lelokelelo le la dihlogo tše pedi le nea dikarabo tše di nyakišišitšwego ka kelohloko le tšeo di theilwego Beibeleng tša dipotšišo tšeo di bego di dutše di tshwenya babadi ba bangwe.

“Go ya ka boradihistori le baepi ba mašope, ngwaga wa 586 goba wa 587 B.C.E. o amogelwa ka kakaretšo e le ngwaga wa go senywa ga Jerusalema. * Ke ka baka la’ng Dihlatse tša Jehofa di re seo se diregile ka 607 B.C.E.? Motheo wa lena wa gore ke ngwaga wo ke ofe?”

MANTŠU ao a ngwadilwe ke yo mongwe wa babadi ba rena. Eupša ke ka baka la’ng go swanetše go kgahlegelwa nako e lebanyago ya ge Kgoši Nebukadinetsara II wa Babilona a be a senya motse wa Jerusalema? Sa pele, ke ka gobane tiragalo yeo e ile ya swaya phetogo e bohlokwa historing ya batho ba Modimo. Radifilosofi yo mongwe o boletše gore e lebišitše “masetlapelong, ee masetlapelong a mafelelo.” Nako yeo e ile ya swaya mafelelo a tempele yeo e bego e le lefelo la borapedi bja Modimo Ramatlaohle nywageng ya ka godimo ga e 400. Mopsalme wa Beibele o ile a lla ka gore: “Wena Modimo, . . . ba gobošitše tempele ya gago e kgethwa. Ba tlogetše Jerusalema e le mašope.”—Psalme 79:1, God’s Word Bible. *

Sa bobedi, ke ka gobane go tseba ngwaga o lebanyago woo “masetlapelo a [a] mafelelo” a thomilego ka wona le go kwešiša kamoo go tsošološwa ga borapedi bja therešo kua Jerusalema go phethagaditšego boporofeta bjo bo nepagetšego bja Beibele go tla oketša kgodišego ya gago ya gore Lentšu la Modimo le ka botwa. Ka gona, ke ka baka la’ng Dihlatse tša Jehofa di kgomaretše ngwaga woo o fetanago ka nywaga e 20 le wa ditatelano tša ditiragalo tšeo di amogelwago ke ba bantši? Ka boripana, ke ka baka la bohlatse bjo bo lego ka Beibeleng.

“Nywaga e Masomešupa” ya Bomang?

Nywaga pele ga tshenyo yeo, moporofeta Jeremia wa Mojuda o ile a nea tshedimošo e bohlokwa mabapi le nako yeo e bolelwago ka Beibeleng. O ile a lemoša “bohle bao ba dulago Jerusalema” gore: “Naga ye ka moka e tla ba lešope, gomme ditšhaba tše di tla hlankela kgoši ya Babilona ka nywaga e masomešupa.” (Jeremia 25:1, 2, 11, New International Version) Ka morago moporofeta o ile a oketša ka gore: “Se ke seo Jehofa a se boletšego a re: ‘E tla re ge nywaga e masomešupa e fedile le le Babilona, ke tla le šetša gomme ka phethagatša lentšu la ka le lebotse go lena ka go le bušetša lefelong le.’” (Jeremia 29:10) Ke’ng seo se bolelwago ke “nywaga e masomešupa”? Le gona lebaka  le la nako le re thuša bjang go tseba nako yeo Jerusalema e ilego ya senywa ka yona?

Go e na le go bolela gore nywaga e 70 “le le Babilona,” diphetolelo tše dintši di balega ka gore “ya Babilona.” (NIV) Ka baka leo, boradihistori ba bangwe ba bolela gore nywaga ye e 70 ke ya Mmušo wa Babilona. Go ya ka tatelano ya ditiragalo ya lefase, Bababilona ba bušitše naga ya Juda ya bogologolo le Jerusalema ka nywaga e 70, go tloga mo e ka bago ka 609 B.C.E. go fihla ka 539 B.C.E. ge motsemošate wa Babilona o thopša.

Lega go le bjalo, Beibele e bolela gore nywaga e 70 e be e swanetše go ba nako ya kotlo e šoro ya Modimo—yeo e lebišitšwego ka go lebanya go batho ba Juda le Jerusalema, bao ba bego ba le kgweranong ya go mo kwa. (Ekisodo 19:3-6) Ge ba be ba gana go tlogela ditsela tša bona tše mpe, Modimo o itše: “Ke tla romela . . . Nebukadinetsara kgoši ya Babilona . . . kgahlanong le naga ye le badudi ba yona gotee le kgahlanong le ditšhaba ka moka tšeo di e dikologilego.” (Jeremia 25:4, 5, 8, 9, NIV) Gaešita le ge ditšhaba tša kgauswi le tšona di be di tla welwa ke bogale bja Babilona, Jeremia o ile a re go senywa ga Jerusalema le bothopša bja nywaga e 70 bjo bo latetšego e be e le “kotlo ya batho ba ka,” ka gobane Jerusalema e be e “dirile sebe se segolo.”—Dillo tša Jeremia 1:8; 3:42; 4:6, NIV.

Ka gona go ya ka Beibele, nywaga e 70 e be e le nako ya go otlwa ga Juda o šoro, gomme Modimo o ile a diriša Bababilona e le sedirišwa sa go phetha kotlo yeo e šoro. Lega go le bjalo, Modimo o ile a botša Bajuda gore: “Ge nywaga e masomešupa e fedile, . . . ke tla . . . le bušetša lefelong le”—nageng ya Juda le Jerusalema.—Jeremia 29:10, NIV.

“Nywaga e Masomešupa” e Thomile Neng?

Radihistori yo a buduletšwego Esera, yoo a phetšego ka morago ga ge nywaga e 70 ya boporofeta bja Jeremia e phethagetše, o ngwadile mabapi le Kgoši Nebukadinetsara gore: “Mašaledi, ao a phonyokgilego tšhoša, o ile a a iša bothopša Babilona, gomme ya ba bahlanka ba gagwe le barwa ba gagwe go fihlela mmušo wa Peresia o thoma go buša. Naga e ile ya boloka disabatha tša yona; ya khutša nako ka moka ya ge e le lešope, go ba go fihlela go fedile nywaga e masomešupa e le go phethagala ga lentšu la MORENA leo a le boletšego ka Jeremia.”—2 Dikoronika 36:20, 21, NIV.

Ka gona, nywaga e 70 e be e le nako ya ge naga ya Juda le Jerusalema e boloka “disabatha tša go khutša.” Se se be se bolela gore naga e be e ka se lengwe—go be go ka se bjalwe dipeu goba go thenela dirapa tša merara. (Lefitiko 25:1-5, NIV) Ka baka la go se kwe ga batho ba Modimo, bao dibe tša bona di bego di akaretša go palelwa ke go boloka nywaga ya Sabatha, kotlo e be e le ya gore naga e se ke ya lengwa gomme e tlogelwe nywaga e 70.—Lefitiko 26:27, 32-35, 42, 43.

Naga ya Juda e ile ya tlogelwa neng e le lešope e bile e sa lengwe? Ge e le gabotse, Bababilona bao ba bego ba eteletšwe pele ke Nebukadinetsara ba ile ba hlasela Jerusalema gabedi, e lego makga ao a aroganywago ke nywaga. Nywaga e 70 e thomile neng? Ga go pelaelo gore ga se ka morago ga lekga la pele la ge Nebukadinetsara a rakeletše Jerusalema. Ke ka baka la’ng go se bjalo? Gaešita le ge nakong yeo Nebukadinetsara a ile a tšea batho Jerusalema gore e be mathopša Babilona, o ile a tlogela ba bangwe nageng. O ile a ba a tlogela le motse o sa eme. Nywaga e mentši ka morago ga go išwa ga batho bothopša la mathomo, bao ba šadišitšwego Juda, “batho ba maemo a tlasana nageng,” ba ile ba phela nageng ya gabo bona. (2 Dikgoši 24:8-17) Eupša ka morago ga moo maemo a ile a fetoga kudu.

Borabele bja Bajuda bo ile bja dira gore Bababilona ba boele Jerusalema. (2 Dikgoši 24:20; 25:8-10) Ba ile ba senya motse, go akaretša le tempele ya wona e kgethwa gomme ba iša badudi ba wona ba bantši bothopša Babilona. Ka dikgwedi tše pedi, “batho ka moka [bao ba bego ba tlogetšwe nageng] go tloga ka yo monyenyane go fihla ka yo mogolo, gotee le ditona tša madira, ba [ile ba tšhabela] Egipita ba tšhošitšwe ke Bababilona.” (2 Dikgoši 25:25, 26, NIV) Ke lebakeng leo, ka kgwedi ya bošupa ya Bajuda, ya Tishri (September/October), ya ngwageng woo moo go ka bolelwago gore naga, yeo ga bjale e lego lešope e bile e sa lengwe, e thomile go boloka Sabatha ya yona ya go khutša. Modimo a diriša Jeremia o ile a botša Bajuda ba bafaladi ba lego Egipita gore: “Le bone dikotsi ka moka tšeo ke di tlišeditšego Jerusalema le metse ka moka ya Juda. Bonang, lehono ke lešope, gomme ga go yo a dulago gona.” (Jeremia 44:1, 2, English Standard Version) Ka gona go molaleng  gore tiragalo ye e ile ya swaya mathomo a nywaga e 70. Bjale ngwaga woo ke ofe? Go araba potšišo ye, re swanetše go tseba gore nako yeo e fedile neng.

“Nywaga e Masomešupa” e Fedile Neng?

Moporofeta Daniele, yo a phetšego go fihlela “mmušo wa Peresia o thoma go buša,” o be a le Babilona gomme o ile a balela ge nywaga e 70 e le kgauswi le go fela. O ngwadile gore: “Nna, Daniele, ke lemogile dipukung palo ya nywaga yeo, go ya ka lentšu la MORENA go moporofeta Jeremia, e swanetšego go feta pele go fela tshenyego ya Jerusalema, e lego, nywaga e masomešupa.”—Daniele 9:1, 2, ESV.

Esera o ile a naganišiša ka diporofeto tša Jeremia gomme a kgokaganya bofelo bja “nywaga e masomešupa” le nako ya ge “MORENA a be a tutuetša pelo ya Korese kgoši ya Peresia gore a dire tsebišo.” (2 Dikoronika 36:21, 22, NIV) Bajuda ba ile ba lokollwa neng? Taelo ya go fediša bothopša bja bona e ile ya tšwa “ngwageng wa pele wa pušo ya Korese kgoši ya Peresia.” (Bona lepokisi le le rego  “Nako e Bohlokwa Kudu Historing.”) Ka gona, ka lehlabula la 537 B.C.E., Bajuda ba be ba boetše Jerusalema go yo tsošološa borapedi bja therešo.—Esera 1:1-5; 2:1; 3:1-5.

Ka gona, go ya ka tatelano ya ditiragalo tša Beibele, nywaga e 70 e be e le nako ya kgonthe yeo e fedilego ka 537 B.C.E. Ge nywaga e 70 e balelwa morago, mathomo a nako yeo e tla ba ka 607 B.C.E.

Eupša ge e ba bohlatse bja Mangwalo a buduletšwego bo bontšha gore Jerusalema e sentšwe ka 607 B.C.E., ke ka baka la’ng dipuku tše dintši di re seo se diregile ka 587 B.C.E.? Ke ka gobane di ithekga ka methopo e mebedi ya tsebišo—dingwalwa tša boradihistori ba bogologolo le lelokelelo la dipuku  tša Ptolemy. Na methopo ye e ka botwa kudu go feta Mangwalo? Anke re boneng.

Boradihistori ba Bogologolo —Ba Nepile Gakaaka’ng?

Boradihistori bao ba phetšego kgauswi le nako ya go senywa ga Jerusalema ba nea tsebišo e sa kwanego mabapi le dikgoši tša Babilona e Mpsha. * (Bona lepokisi le le rego  “Dikgoši tša Babilona e Mpsha.”) Tsela ya bona ya go balela nako yeo e theilwego tsebišong ya bona ya tatelano ya ditiragalo e thulana le ya Beibele. Eupša dingwalwa tša bona di ka botwa gakaaka’ng?

Radihistori yo mongwe yo a phetšego kgauswi kudu le mehla ya pušo ya Babilona e Mpsha e be e le Berossus, “moperisita wa Bel” wa Mobabilona. Puku ya gagwe ya mathomo, ya Babyloniaca, yeo e ngwadilwego mo e ka bago ka 281 B.C.E., e ile ya timela, gomme go bolokilwe diripana tša yona feela ka dipukung tša boradihistori ba bangwe. Berossus o ile a ipolela gore o dirišitše “dipuku tšeo di bego di bolokilwe ka šedi e kgolo kua Babilona.”¹ Na ruri Berossus e be e le radihistori yo a nepilego? Ela hloko mohlala o tee.

Berossus o ngwadile gore Kgoši Sanheribe wa Asiria e bile kgoši ka morago ga “pušo ya [mogolwagwe]”; ke moka a hlatlangwa ke morwa wa gagwe [Esarahadoni yo a bušitšego] ka nywaga e 8; gomme ka morago ga moo ya ba Sammuges [Shamash-shuma-ukin] ka nywaga e 21.” (III, 2.1, 4) Lega go le bjalo, dingwalwa tša histori tša Babilona tšeo di ngwadilwego kgale pele ga mehla ya Berossus di bolela gore Sanheribe o ile a hlatlama tatagwe, e lego Saragone II, e sego mogolwagwe, ka go dula sedulong sa bogoši; Esarahadoni o bušitše nywaga e 12, e sego e 8; gomme Shamash-shuma-ukin o bušitše nywaga e 20, e sego e 21. Seithuti R. J. van der Spek, gaešita le ge a bolela gore Berossus o be a diriša dingwalwa tša tatelano ya ditiragalo tša Babilona, o ngwadile gore: “Se ga se sa ka sa mo thibela go tlaleletša ka ditaba tša gagwe goba ditlhathollo tša gagwe.”²

Diithuti tše dingwe di tšea Berossus bjang? S. M. Burstein, yo a ilego a hlahlobišiša dipuku tša Berossus, o boletše gore: “Nakong e fetilego Berossus ka tlwaelo o be a tšewa e le radihistori.” Lega go le bjalo, o phethile ka gore: “Le ge a tšewa ka mokgwa woo fela modiro wa gagwe ga o swanele radihistori. Gaešita le ge ga bjale puku ya Babyloniaca e le ka dirapana, e na le diphošo tše mmalwa tše di makatšago tša therešo e sa ganetšegego . . . Diphošo tše bjalo di dira gore radihistori a solege, eupša morero wa Berossus e be e se wa tša histori.”³

Ge o ela hloko se se šetšego se boletšwe, o nagana’ng? Na go balela ga Berossus go swanetše go lebelelwa e le mo go dulago go nepagetše? Le gona go thwe’ng ka boradihistori ba bangwe ba bogologolo bao, ka tekanyo e kgolo, ba theilego ditatelano tša bona tša ditiragalo dingwalweng tša Berossus? Na ruri go ka thwe diphetho tša bona tša histori ke tše ka botwago?

Lelokelelo la Dipuku tša Ptolemy

Lelokelelo la Dipuku tša ka Bogošing tša Claudius Ptolemy, setsebi sa dinaledi sa lekgolong la bobedi la nywaga C.E., le lona le dirišetšwa go thekga ngwaga o tlwaetšwego wa 587 B.C.E. Lelokelelo la Ptolemy la dikgoši le tšewa e le motheo wa  tatelano ya ditiragalo tša histori ya bogologolo, go akaretša le mehla ya Babilona e Mpsha.

Ptolemy o ile a kgoboketša lelokelelo la gagwe nywaga e ka bago e 600 ka morago ga go fela ga mehla ya Babilona e Mpsha. Ka gona o ile a tseba bjang nako ya ge go thoma go buša kgoši ya pele lelokelelong la gagwe? Ptolemy o hlalositše gore ka go diriša dipalo tša tša dinaledi tšeo karolo ya tšona e theilwego diphifalong, “re ile ra balela morago go fihla mathomong a pušo ya Nabonassar,” kgoši ya mathomo lelokelelong la gagwe.⁴ Ka baka leo, Christopher Walker wa Musiamong wa Brithania o bolela gore lelokelelo la dipuku tša Ptolemy e be e le “leano la maitirelo leo le reretšwego go dula le nea ditsebi tša dinaledi tatelano ya ditiragalo” gomme “e se la go nea boradihistori pego e nepagetšego ya go dula ga dikgoši sedulong sa bogoši le go hwa ga tšona.”⁵

Leo Depuydt, yo mongwe wa baemeledi ba mafolofolo ba Ptolemy, o ngwadile gore: “Ke kgale go tsebja gore Lelokelelo leo la Dipuku ke leo le ka botwago ka tša dinaledi, eupša se ga se dire gore e be leo le ka botwago ka tša histori.” Moprofesara Depuydt o tlaleleditše mabapi le lelokelelo la dikgoši tšeo gore: “Ge e le mabapi le babuši ba mathomong [bao ba akaretšago dikgoši tša Babilona e Mpsha], Lelokelelo leo la Dipuku le tla swanelwa ke go bapišwa le pego ya mongwalokgwaro go lebelelwa pušo e nngwe le e nngwe.”⁶

“Pego ya mongwalokgwaro” yeo e re thušago go bona go nepagala ga histori ya lelokelelo la dipuku tša Ptolemy ke eng? E akaretša dipuku tša tatelano ya ditiragalo tša Babilona, malokelelo a dikgoši le diphaphathi tša tša kgwebo—dingwalwa tša mongwalokgwaro tšeo di ngwadilwego ke bangwadi bao ba phetšego mehleng ya Babilona e Mpsha goba kgauswi le mehla yeo.⁷

Lelokelelo la Ptolemy le sepedišana bjang le pego ya mongwalokgwaro? Lepokisi le le rego  “Lelokelelo la Dipuku tša Ptolemy le Sepedišana Bjang le Diphaphathi tša Bogologolo?” (bona ka mo tlase) le bontšha karolo ya lelokelelo leo la dipuku gomme la le bapiša le sengwalwa sa bogologolo sa mongwalokgwaro. Ela hloko gore Ptolemy o lokeletša dikgoši tše nne feela magareng ga babuši ba Babilona e lego Kandalanu le Nabonidus. Lega go le bjalo, Lelokelelo la Dikgoši tša Uruk—karolo ya pego ya mongwalokgwaro—le utolla gore dikgoši tše šupago di ile tša buša magareng ga dikgoši tšeo. Na dipušo tša tšona e be le tše dinyenyane le tše  sego bohlokwa? Go ya ka phaphathi e nngwe ya mongwalokgwaro ya tša kgwebo, e nngwe ya dikgoši tšeo e ile ya buša nywaga e šupago.⁸

Gape go na le bohlatse bjo matla bjo bo tšwago dingwalweng tša mongwalokgwaro bja gore pele ga pušo ya Nabopolassar (kgoši ya mathomo ya mehla ya Babilona e Mpsha), kgoši e nngwe (Ashur-etel-ilani) e ile ya buša Babilona nywaga e mene. Le gona, go tšere lebaka la ka godimo ga ngwaga go se na kgoši nageng.⁹ Lega go le bjalo, tše ka moka ga di begwe lelokelelong la dipuku tša Ptolemy.

Ke ka baka la’ng Ptolemy a se a bega ka babuši ba bangwe? Go molaleng gore o be a sa ba tšee e le babuši ba swanelegago ba Babilona.¹⁰ Ka mohlala, ga se a bega ka Labashi-Marduk, kgoši ya Babilona e Mpsha. Eupša go ya ka dingwalwa tša mongwalokgwaro, dikgoši tšeo Ptolemy a sego a bega ka tšona ge e le gabotse di ile tša buša Babilona.

Ka kakaretšo, lelokelelo la dipuku tša Ptolemy le lebelelwa e le le le nepagetšego. Eupša ka baka la dikgoši tšeo le sego la di bega, na ruri le swanetše go dirišetšwa go nea tatelano e nepagetšego ka mo feletšego ya ditiragalo tša histori?

Phetho Yeo e Theilwego Bohlatseng bjo

Ge go dirwa kakaretšo: Beibele e bolela ka mo go kwagalago gore go bile le bothopša bja nywaga e 70. Go na le bohlatse bjo matla—e bile diithuti tše dintši di a bo dumela—bja gore mathopša a Bajuda a be a boetše nageng ya gabo ona ka 537 B.C.E. Ge go balelwa morago go tloga ngwageng woo go ra gore Jerusalema e sentšwe ka 607 B.C.E. Gaešita le ge seo se bolelwago ke boradihistori ba bogologolo le lelokelelo la dipuku tša Ptolemy se thulana le ngwaga wo, go ka rotošwa dipotšišo tše di kwagalago mabapi le go nepagala ga dingwalwa tša bona. Ge e le gabotse, methopo yeo e mebedi ya bohlatse ga e nee bohlatse bjo bo lekanego bja go ganetša go nepagala ga tatelano ya ditiragalo tša Beibele.

Lega go le bjalo, go sa na le dipotšišo tše dingwe. Na ruri ga go na bohlatse bja tša histori bja go thekga ngwaga wo o theilwego Beibeleng wa 607 B.C.E.? Ke bohlatse bofe bjo bo utollwago ke dingwalwa tša mongwalokgwaro tše nago le matšatšikgwedi, tšeo bontši bja tšona di ngwadilwego ke dihlatse tša bogologolo tše di bonego ka mahlo? Re tla ahlaahla dipotšišo tše ka tokollong ya rena e latelago.

[Mengwalo ya tlase]

[Box/​Pictures on page 28]

 NAKO E BOHLOKWA KUDU HISTORING

Ngwaga wa 539 B.C.E. wa ge Korese II a fenya Babilona o balelwa go dirišwa bohlatse bja:

▪ Methopo ya bogologolo ya histori le diphaphathi tša mongwalokgwaro: Diodorus wa Sisilia (mo e ka bago ka 80-20 B.C.E.) o ngwadile gore Korese o bile kgoši ya Peresia “ngwageng wa mathomo wa Karolo ya Masomehlano-hlano ya Dipapadi tša Olympic.” (Historical Library, Puku IX, 21) Ngwaga woo e be e le wa 560 B.C.E. Radihistori wa Mogerika Herodotus (mo e ka bago ka 485-425 B.C.E.) o ile a bolela gore Korese o bolailwe “ka morago ga ge a bušitše nywaga e masomepedi-senyane,” e lego seo se rago gore o hwile a le ngwageng wa gagwe wa bo-30 a buša, ka 530 B.C.E. (Histories, Puku I, Clio, 214) Diphaphathi tša mongwalokgwaro di bontšha gore Korese o bušitše Babilona nywaga e senyane pele a ehwa. Ka go re’alo, nywaga e senyane pele ga lehu la gagwe ka 530 B.C.E e re iša morago go 539 B.C.E. e lego ngwaga woo ka wona Korese a ilego a fenya Babilona.

Tiišetšo ya phaphathi ya mongwalokgwaro: Phaphathi ya letsopa ya tša dinaledi ya Babilona (BM 33066) e tiišetša gore Korese o hwile ka ngwaga wa 530 B.C.E. Gaešita le ge phaphathi ye e ena le diphošo mabapi le maemo a tša dinaledi, e na le ditlhaloso tša diphifalo tše pedi tša ngwedi tšeo e rego di diregile ngwageng wa bošupa wa pušo ya Cambyses II, morwa le mohlatlami wa Korese. Diphifalo tše di swantšhwa le diphifalo tša ngwedi tšeo di bonagetšego Babilona ka July 16, 523 B.C.E. le ka January 10, 522 B.C.E., gomme ka go re’alo di bontšha gore seruthwane sa 523 B.C.E. e be e le mathomo a ngwaga wa bošupa wa pušo ya Cambyses. Seo se tla bolela gore ngwaga wa gagwe wa mathomo wa go buša ke wa 529 B.C.E. Ka baka leo, ngwaga wa mafelelo wa Korese e swanetše go ba e be e le wa 530 B.C.E., e lego seo se rago gore o thomile go buša Babilona ka ngwaga wa 539 B.C.E.

[Mothopo]

Tablet: © The Trustees of the British Museum

[Lepokisi go letlakala 31]

KAKARETŠO E KOPANA

▪ Boradihistori ba lefase gantši ba re Jerusalema e sentšwe ka 587 B.C.E.

▪ Tatelano ya ditiragalo tša Beibele e bontšha gore Jerusalema e sentšwe ka 607 B.C.E.

▪ Boradihistori ba lefase ba thea diphetho tša bona kudu dingwalweng tša boradihistori ba bogologolo le lelokelelong la dipuku tša Ptolemy.

▪ Dingwalwa tša boradihistori ba bogologolo di na le diphošo tše dikgolo e bile ga se ka mehla di dumelelanago le dipego tše di lego diphaphathing tša letsopa.

[Lepokisi go letlakala 31]

Dintlha

1. Babyloniaca (Chaldaeorum Historiae), Puku ya Pele, 1.1.

2. Studies in Ancient Near Eastern World View and Society, letlakala 295.

3. The Babyloniaca of Berossus, letlakala 8.

4. Almagest, III, 7, yeo e fetoletšwego ke G. J. Toomer, ka pukung ya Ptolemy’s Almagest, yeo e gatišitšwego ka 1998, letlakala 166. Ptolemy o be a tseba gore ditsebi tša dinaledi tša Babilona di be di diriša dipalo ka boradia go “balela” dinako tša diphifalo tša nakong e fetilego le tše sa tlago ka gobane di be di lemogile gore diphifalo tšeo di swanago di be di tšwelela gape nywageng e mengwe le e mengwe e 18.—Almagest, IV, 2.

5. Mesopotamia and Iran in the Persian Period, matlakala 17-18.

6. Journal of Cuneiform Studies, Bolumo 47, 1995, matlakala 106-107.

7. Sengwalwa sa mongwalokgwaro ke sengwalwa seo go sona mongwadi a kgwarilego maswao a sa swanego letsopeng le boleta a diriša petlwana e bogale e nago le ntlha ya sebopego sa tshetlelo.

8. Sin-sharra-ishkun o bušitše nywaga e šupago gomme diphaphathi tše 57 tša tša kgwebo tša kgoši ye ke tša go tloga ngwageng wa pele wa pušo ya gagwe go fihla go wa bošupa. Bona Journal of Cuneiform Studies, Bolumo 35, 1983, matlakala 54-59.

9. Phaphathi ya tša kgwebo C.B.M. 2152 ke ya ngwageng wa bone wa pušo ya Ashur-etel-ilani. (Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods—Chiefly From Nippur, ka A.T. Clay, 1908, letlakala 74.) Gape Dingwalwa tša Mongwalokgwaro tša Harran tša mabapi le Nabonidus, (H1B), I, mothaladi 30, di mo lokeleditše pele ga Nabopolassar. (Anatolian Studies, Vol. VIII, 1958, matlakala 35, 47.) Bakeng sa mehla ya go se be le kgoši, bona Chronicle 2, mothaladi 14, ya Assyrian and Babylonian Chronicles, matlakala 87-88.

10. Diithuti tše dingwe di phega kgang ka go bolela gore Ptolemy—yo go naganwago gore o begile dikgoši tša Babilona feela—o be a sa bege ka dikgoši tše itšego ka gobane di be di bitšwa ka sereto se se rego “Kgoši ya Asiria.” Lega go le bjalo, ka ge o tla bona lepokising le le lego go letlakala 30, dikgoši tše mmalwa tšeo di lego lelokelelong la dipuku tša Ptolemy le tšona di na le sereto se se rego “Kgoši ya Asiria.” Diphaphathi tša tša kgwebo, mangwalo a mongwalokgwaro le dingwalwa tša mongwalokgwaro di bontšha ka go lebanya gore dikgoši Ashur-etel-ilani, Sin-shumu-lishir le Sin-sharra-ishkun di ile tša buša Babilona.

[Chart/​Picture on page 29]

 (Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

DIKGOŠI TŠA BABILONA E MPSHA

Ge e ba boradihistori ba ba ka botwa, ke ka baka la’ng ba sa kwane?

BEROS- POLYHIS- JOSE- PTOL-

SUS TOR PHUS EMY

mo e ka bago ka 350-270 105-? 37-?100 mo e ka bago ka 100-170

B.C.E. B.C.E. C.E. C.E.

Dikgoši

Nabopo-

lassar 21 20 — 21

Nebuchad-

nezzar II 43 43 43 43

Amel-

Marduk 2 12 18 2

Neri-

glissar 4 4 40 4

Labashi-

Marduk dikgwedi tše 9 — dikgwedi tše 9 —

Naboni-

dus 17 17 17 17

Botelele bja pušo ya kgoši (ka nywaga) go ya ka boradihistori ba bogologolo

[Mothopo]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Chart/​Pictures on page 30]

 (Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

LELOKELELO LA DIPUKU TŠA PTOLEMY LE SEPEDIŠANA BJANG LE DIPHAPHATHI TŠA BOGOLOGOLO?

Ptolemy ga a bege ka dikgoši tše dingwe lelokelelong la gagwe. Ka baka la’ng?

LELOKELELO LA DIPUKU TŠA PTOLEMY

Nabonassar

Nabu-nadin-zeri (Nadinu)

Mukin-zeri le Pul

Ululayu (Shalmaneser V)

“Kgoši ya Asiria”

Merodaka-baladani

Saragone II “Kgoši ya Asiria”

Mehla ya Pele ya go se be le Kgoši

Bel-ibni

Ashur-nadin-shumi

Nergal-ushezib

Mushezib-Marduk

Mehla ya Bobedi ya go se be le Kgoši LELOKELELO LA

Esara-hadoni “Kgoši ya Asiria” DIKGOŠI TŠA URUK LEO LE LEGO

Shamash-shuma-ukin DIPHAPHATHING TŠA BOGOLOGOLO

Kandalanu Kandalanu

Sin-shumu-lishir

Sin-sharra-ishkun

Nabopolassar Nabopolassar

Nebukadinetsara Nebukadinetsara

Amel-Marduk Amel-Marduk

Neriglissar Neriglissar

Labashi-Marduk

Nabonidus Nabonidus

Korese

Cambyses

[Seswantšho]

Dingwalwa tša ditatelano tša ditiragalo tša Babilona ke karolo ya pego ya mongwalokgwaro yeo e re thušago go bona ge e ba lelokelelo la dipuku tša Ptolemy le nepagetše

[Mothopo]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 31]

Photograph taken by courtesy of the British Museum