Na Beibele e na le Maswao a Utegilego?

MO E ka bago nywaga e mebedi ka morago ga go bolawa ga tona-kgolo ya Isiraele Yitzhak Rabin ka 1995, mongwadi wa ditaba o boletše gore ka thušo ya thekinolotši ya computer, o utolotše polelelo-pele ya tiragalo yeo e bego e utegile mongwalong wa mathomo wa Beibele ya Sehebere. Mongwadi wa ditaba Michael Drosnin o ngwadile gore o lekile go lemoša tona-kgolo lebaka la ka godimo ga ngwaga pele ga polao eupša gwa se ke gwa thuša selo.

Ga bjale go gatišitšwe dipuku tše dingwe le dihlogo tšeo di bolelago gore maswao a a utegilego a nea bohlatse bjo bo feletšego bja go ba ga Beibele yeo e buduletšwego ke Modimo. Na maswao a bjalo a gona? Na maswao a utegilego a swanetše go ba motheo wa go dumela gore Beibele e buduletšwe ke Modimo?

Na ke Kgopolo e Mpsha?

Kgopolo ya maswao a utegilego ka mongwalong wa Beibele ga se e mpsha. Ke kgopolo ya motheo ka go Cabala goba mokgwa wa go boloka sephiri wa ba-Juda wa setšo. Go ya ka barutiši ba Cabala, tlhaloso e bonolo ya mongwalo wa Beibele ga se tlhaloso ya wona ya kgonthe. Ba dumela gore Modimo o dirišitše ditlhaka tše di ikemetšego tša mongwalo wa Beibele ya Sehebere e le maswao, ao e lego gore ge a kwešišwa ka mo go nepagetšego a utolla therešo e kgolwanyane. Go ya ka pono ya bona, tlhaka e nngwe le e nngwe ya Sehebere le moo e lego gona ka mongwalong wa Beibele e beilwe ke Modimo a naganne ka morero o itšego.

Go ya ka Jeffrey Satinover, monyakišiši wa maswao a Beibele, badumedi ba ba diphiri ba ba-Juda ba dumela gore ditlhaka tša Sehebere tšeo di dirišitšwego go ngwala pego ya tlholo ka go Genesi di na le matla a magolo kudu a sephiri. O ngwala gore: “Genesi ka boripana, ga e fo ba tlhaloso; ke sona sedirišwa sa tiro ya tlholo ka boyona, polane yeo e lego monaganong wa Modimo yeo a e bonagaditšego ka sebopego sa kgonthe.”

Moruti wa thuto ya Cabala wa lekgolong la bo-13 la nywaga, Bachya ben Asher wa Saragossa, Spain, o ngwadile ka boitsebišo bjo itšego bjo bo agilwego ka maswao bjo a ilego a bo utollelwa ka gore a bale tlhaka e nngwe le e nngwe ya bo-42 karolong ya Genesi. Mokgwa wo wa go tshela ditlhaka go ya ka tatelelano e itšego boitekong bja go leka go utolla melaetša e agilwego ka maswao ke motheo bakeng sa kgopolo ya mehleng yeno ya go ba ga Beibele le maswao.

Di-computer di “Utolla” Maswao

Pele ga mehla ya di-computer, bokgoni bja motho bja go hlahloba mongwalo wa Beibele ka tsela ye bo  be bo lekanyeditšwe. Lega go le bjalo, ka August 1994, makasine wa Statistical Science o ile wa gatiša sehlogo seo go sona Eliyahu Rips wa Yunibesithi ya Jerusalema ya Sehebere le banyakišiši-gotee le yena ba ilego ba bolela dipolelo tše di makatšago. Ba hlalositše gore ka go tloša dikgoba ka moka magareng ga ditlhaka le go diriša tatelelano ya go tshela dikgoba ka tekanyo e lekanago magareng ga ditlhaka mongwalong wa Sehebere wa Genesi, ba utolotše maina a baruti ba 34 ba tumilego ao a agilwego ka maswao mongwalong, gotee le boitsebišo bjo bongwe bjo bjalo ka matšatši a bona a matswalo goba a go hwa ao a lego kgaufsi le maina a bona. * Ka morago ga diteko tše di dirilwego leboelela, banyakišiši ba ile ba gatiša phetho ya bona ya gore boitsebišo bjo bo agilwego ka maswao ka go Genesi bo be bo akanyetšwa gore ga se bja itiragalela feela​—e be e le bohlatse bja boitsebišo bjo bo buduletšwego bjo bo utilwego ka boomo ka sebopego sa maswao ka go Genesi nywageng e dikete e fetilego.

A theile taba mokgweng wo, mongwadi wa ditaba Drosnin o ile a dira diteko tša gagwe ka noši, a tsoma boitsebišo bjo bo utegilego dipukung tše hlano tša mathomo tša Beibele ya Sehebere. Go ya ka Drosnin, o hweditše leina la Yitzhak Rabin le logeletšwe mongwalong wa Beibele ka tatelelano ya ditlhaka tše dingwe le tše dingwe tše 4 772. Ka mongwalo wa Beibele woo o rulagantšwego ka methaladi ya ditlhaka tše 4 772 o mongwe le o mongwe, o ile a bona leina la Rabin (leo le balegago ka go ya tlase) leo le tsenelelwago ke mothaladi (Doiteronomio 4:42, wo putlago) woo e lego gore Drosnin o ile a fetolela e le “mmolai wa go khukhunetša yo a tlago go bolaya.”

Ge e le gabotse Doiteronomio 4:42 e bolela ka mmolai yo a bolailego e sego ka boomo. Ka gona, ba bantši ba ile ba sola mokgwa wa Drosnin wa go itlhamelwa, ba bolela gore mekgwa ya gagwe yeo e sego ya tša thutamahlale e ka dirišetšwa go hwetša melaetša e swanago mongwalong o mongwe le o mongwe. Eupša Drosnin o ile a ema a tiile tabeng ya gagwe, a tsoša kgang ye e rego: “Ge baseka-seki ba-ka ba hwetša molaetša wo o bolelago ka go bolawa ga Tona-kgolo wo o logeletšwego ka [pukung ya dikanegelo] ya Moby Dick, ke tla ba dumela.”

Na ke Bohlatse bja Pudulelo?

Moprofesara Brendan McKay wa Lefapha la Thutamahlale ya tša di-Computer kua Yunibesithing ya Setšhaba ya Australia, o ile a lebeletšana le kgang ya Drosnin gomme a dira dinyakišišo tše di tseneletšego tša computer ka go diriša mongwalo wa Seisemane wa Moby Dick. * A diriša mokgwa wona woo o hlaloswago ke Drosnin, McKay o bolela gore o hweditše “dipolelelo-pele” tša go bolawa ga Indira Gandhi, Martin Luther King yo monyenyane, John F. Kennedy, Abraham Lincoln le ba bangwe. Go ya ka McKay, o utolotše gore Moby Dick le yona e “porofetile” go bolawa ga Yitzhak Rabin.

Ge a boela mongwalong wa Sehebere wa Genesi, Moprofesara McKay le badirišani ba gagwe gape ba ile ba hlohla dikutollo tša go dirwa ga boitekelo tša Rips le badirišani ba gagwe. Ngongorego e bile tabeng ya gore dikutollo ga go na moo di kgokaganago gona le molaetša o agilwego ka maswao o buduletšwego go feta kamoo o kgokaganago ka gona le mokgwa wa banyakišiši le tsela ya bona ya go nyakišiša​—go tsenywa ga boitsebišo mo go dirwago ka tekanyo e kgolo go ya ka kahlolo ya banyakišiši. Ngangišano ya diithuti tabeng ye e tšwela pele.

Kgang e nngwe e rotoga ge go bolelwa gore melaetša e bjalo e agilwego ka maswao e utilwe ka boomo mongwalong wa Sehebere wa “motheo” goba wa “mathomong.” Rips le banyakišiši-gotee le yena ba bolela gore ba dirile nyakišišo ya bona ka “mongwalo o theilwego le o amogelwago ka kakaretšo wa Genesi.” Drosnin o ngwala gore: “Dibeibele ka moka tšeo di lego ka leleme la mathomong la Sehebere tšeo di lego gona ga bjale di swana tlhaka ka tlhaka.” Eupša na go bjalo? Go e na le go diriša mongwalo wa “motheo,” dikgatišo tše di fapa-fapanego tša Beibele ya Sehebere di a dirišwa lehono, tšeo di theilwego mengwalong ya seatla e sa swanego ya kgale. Le ge molaetša wa Beibele o sa fapane, mengwalo ya seatla e ikemetšego ga e swane tlhaka ka tlhaka.

Diphetolelo tše dintši lehono di theilwe go Codex ya Leningrad​—mongwalo wa seatla wa kgale-kgale wa Sehebere wa ba-Masorete​—wo o ngwalolotšwego mo e ka bago ka ngwaga wa 1000 C.E. Eupša Rips le Drosnin ba dirišitše mongwalo o fapanego, e lego wa Koren. Shlomo Sternberg, moruti wa Orthodox le setsebi sa dipalo Yunibesithing ya Harvard, o  hlalosa gore Codex ya Leningrad “e fapana le phetolelo ya Koren yeo e dirišitšwego ke Drosnin ka ditlhaka tše 41 go Doiteronomio e nnoši.” Mangwalo a go Phuthwa a Lewatleng le le Hwilego a akaretša dikarolo tša mongwalo wa Beibele wo o ngwalolotšwego nywageng e fetago e 2 000 e fetilego. Mopeleto mangwalong a a go phuthwa gantši o fapana ka tekanyo e kgolo le wa mengwalo ya moragonyana ya ba-Masorete. Mangwalong a mangwe a go phuthwa, ditlhaka tše dingwe di ile tša tsenywa ka boati go bontšha medumo ya ditumanoši, ka ge ditumanoši di be di se tša hlwa di hlangwa. Mangwalong a mangwe a go phuthwa, go dirišitšwe ditlhaka tše sego kae. Papišo magareng ga mengwalo ya seatla ya Beibele yeo e lego gona e bontšha gore tlhaloso ya mongwalo wa Beibele e dula e sa fetoge. Lega go le bjalo, gape e bontšha ka mo go kwagalago gore mopeleto le palo ya ditlhaka di fapana go ya ka mengwalo.

Go tsoma seo go thwego ke boitsebišo bjo bo agilwego ka maswao go ithekgile ka mongwalo o sa fetogego ka mo go feletšego. Tlhaka e tee yeo e fetotšwego e ka šarakanya ka mo go feletšego tatelelano​—le molaetša ge e ba o be o le gona. Modimo o bolokile molaetša wa gagwe ka Beibele. Eupša ga se a boloka tlhaka e nngwe le e nngwe e sa fetoge, bjalo ka ge eka o be a tshwenyegile ka mo go sa nyakegego ka ditaba tše di sa rego selo tše swanago le go fetoga ga mopeleto go theoša le nywaga-kgolo e mentši. Na se ga se bontšhe gore ga se a boloka molaetša o agilwego ka maswao ka Beibeleng?​—Jesaya 40:8; 1 Petro 1:24, 25.

Na re Nyaka Maswao a Beibele a Utegilego?

Moapostola Paulo o ngwadile ka tsela e kwalago kudu gore “Mangwalô ka moka ké ma-hebetšwa-ke-Modimo, le xôna a hola batho ka xo ruta, le ka xo kxodiša le xo sokolla, le ka xo iša tokong, xore motho wa Modimo e bê yo boló-ka-tlalô, a kxonišwê xo dira medirô e botse ka moka.” (2 Timotheo 3:16, 17) Ga go thata go kwešiša goba go diriša molaetša o kwalago le o lebanyago ka Beibeleng, eupša batho ba bantši ba kgetha go o hlokomologa. (Doiteronomio 30:11-14) Diporofeto tšeo di hlaloswago ka go lebanya ka Beibeleng di re nea motheo o tiilego wa go dumela go budulelwa ga yona. * Ka go se swane le maswao a utegilego, diporofeto tša Beibele ga di a ithekga ka tlhaloso ya motho, e bile ga di ‘direge ka go itlhathollela ga motho.’​—2 Petro 1:19-21, bapiša le PK.

Moapostola Petro o ngwadile gore “xe re Le tsebiša matla a Mong wa rena Jesu Kriste le xo tla xa xaxwe, e be e se xo Le anêxêla dinonwane tša mahlajana a batho.” (2 Petro 1:16) Kgopolo ya maswao a Beibele e thomile mokgweng wa go boloka diphiri wa ba-Juda, go dirišwa mekgwa ya “mahlajana” yeo e širago le go senya tlhaloso e lego molaleng ya mongwalo o buduletšwego wa Beibele. Mangwalo a Sehebere ka bowona a ile a sola ka ntle le pelaelo mokgwa o bjalo wa go boloka diphiri.​—Doiteronomio 13:1-5; 18:9-13.

Re thaba gakaakang go ba le molaetša wa Beibele o kwagalago gotee le thuto ya yona, tšeo di ka re thušago go tseba Modimo! Se sekaone kudu go phala go ithuta ka Mmopi wa rena ka go tsoma melaetšeng e utegilego yeo e tšweleditšwego ka tlhathollo ya batho le kakanyo ya go thušwa ke di-​computer.​—Mateo 7:24, 25.

[Mengwalo ya ka tlase]