Hle re botše gore o goletše bodumeding bofe.

Tate o belegetšwe India gomme mma yena le ge e be e le Moindia, o belegetšwe Uganda. Ba be ba phela ka meetlo ya Mahindu. Ke nna wa bobedi baneng ba bararo. Re be re dula Nairobi kua Kenya. Go be go na le Mahindu a mangwe a mantši ao a bego a dula tikologong yeo.

O kgahlilwe ke eng ka thutamahlale?

Ke kgale ke kgahlwa ke diphoofolo. Nna le bagwera ba ka re be re fela re yo namela dithaba le go hloma ditente nageng gore re bogele diphoofolo tše di kgahlišago. Mathomong ke be ke nyaka go ba ngaka ya diphoofolo. Eupša ka morago ga gore ke aloge kholetšheng kua Nairobi, ke ile ka ya Engelane. Ge ke le moo ke ile ka ya Yunibesithing ya London go yo ithuta gore malwetši a bakwa ke eng le gore a tliša diphetogo dife. Ka morago ke ile ka nyakišiša ka mo go tseneletšego ka bjoko bja motho.

Na dilo tšeo o bego o ithuta tšona di ile tša fetoša tumelo ya gago?

Ee. Ge ke le gare ke ithuta tša thutamahlale, ke ile ka thoma go thatafalelwa ke go dumela dinonwane tša Mahindu le metlwae ya gona e bjalo ka go rapela diphoofolo le diswantšho.

Ke eng seo se dirilego gore o amogele thuto ya gore dilo di bile gona ka go itiragalela?

Ge ke sa le ngwana, batho ba bantši bao ke bego ke phela le bona ba be ba dumela gore go ba gona ga motho ka go itiragalela go thomile Afrika. Le gona, re be re fela re boledišana ka taba ye sekolong. Gape barutiši le baprofesara ba yunibesithing ba be ba dira gore re nagane gore boramahlale ka moka bao ba hlomphegago ba dumela gore dilo di bile gona ka go itiragalela.

Ke ka baka la’ng ge nako e dutše e eya o ile wa hlahlobišiša lefsa taba ya gore bophelo bo thomile bjang?

Morutwanagotee le nna o ile a mpotša seo Dihlatse tša Jehofa di bego di mo ruta sona ka Beibele. Ke ile ka nyaka go tseba seo. Ka nako yeo ke be e na le mengwaga e mmalwa ke ithutela thutaphedi le gore mmele o agegile bjang. Ka gona, ke ile ka ya kopanong ya Dihlatse tša Jehofa yeo e bego e swaretšwe holong ya kholetšhe yeo ke bego ke tsena go yona kua Nairobi. Ka morago, Dihlatse tše pedi di ile tša ntlhalosetša dithuto tše dingwe tša Beibele. Di be di dumela gore go na le Mohlami yo Mogolo yo a neago dikarabo tša dipotšišo tše bohlokwa bophelong. Ke be ke sa tšee seo e le nonwane. Ke kgahlilwe ke gore taba yeo e be e kwagala.

Na tsebo ya gago ka tša kalafo e ile ya go šitiša gore o dumele tlholong?

Ga go bjalo. Ka ge ke ithutile kamoo mmele o agegilego ka gona, ke bone kamoo diphedi di hlamilwego gabotse ka gona le ka tsela e raraganego. Ke be ke ekwa go se sa kwagala go bolela gore dilo tše raraganego gakaalo di hlamegile ka tsela e sa tsebjego.

Re kgopela o re nee mohlala

Ga e sa le go tloga mathomong a bo-1970 ke ithuta ka bjoko bja motho, ke dula ke makatšwa ke setho se seo se kgahlišago. Bo re thuša go nagana le go gopola dilo e bile bo laola go šoma ga dikarolo tše dintši tša mmele. Le gona, bjoko bo laola dikwi tše dintši tša rena, bo hlatholla tsebišo yeo e lego mebeleng ya rena le yeo e lego ka ntle ga mebele ya rena.

Bjoko bja rena bo na le disele le dikhemikhale tše di raraganego tše di lego bohlokwa gomme di dira gore bjoko bo šome gabotse. Disele tšeo di lego bjokong ke tše dintši kudu wa go se balege. Disele tše di dirišana gabotse ka ge di kgokagantšwe ke ditšhika tše ditelele tše dinyenyane tšeo di bitšwago di-axon. Ditšhikeng tšeo go na le ditšhika tše dingwe tše di etšago makala tše di bitšwago di-dendrite gomme tšona di thuša gore sele e tee e kgokagane le tše dingwe tše dikete. Ka baka leo, bjokong go na le dilo tše dintši kudu tše di kgokaganego! E bile disele le ditšhika tše tšeo di raraganego go etša sethokgwa ga di bake tlhakahlakano, eupša di šoma ka tsela ya maleba. Di hlamilwe ka tsela e phalago le dithapo tša mohlagase.

Hlalosa hle.

Go kgokagana ga disele ka tsela ye yeo e raraganego go direga ka thulaganyo nakong ya ge ngwana a sa bopega ka popelong le ka morago ga ge a belegwe. Ge disele di le kgole le disele tše dingwe ka disenthimithara tše sego kae, di botša ditšhika gore di di kopanye. Le ge disenthimithara tšeo e le tše sego kae, woo ke monabo o motelele kudu go tšona. Ke therešo gore tšhika e ka no se kgokagane le sele ka boyona, eupša e ka kgokagana le karolwana e itšego ya sele.

Ge tšhika e mpsha e hlamega go tšwa seleng gomme e eya seleng e nngwe, e tšama e laolwa ke maswao a dikhemikhale ao go ka thwego a e botša gore “ema,” “sepela” goba “khona.” Seo se direga go ba go fihla ge tšhika yeo e fihla seleng yeo e swanetšego go kgokagana le yona. Ge ditšhika tše di be di ka se be le maswao ao a di hlahlago gabotse, gona di be di ka se tsebe moo di swanetšego go ya gona. Mogato wo ka moka o rulagantšwe ka tsela e bohlale, go thoma ka ditaelo tšeo di lego go DNA ya rena.

Lega go le bjalo, re sa le kgole le go kwešiša ka botlalo kamoo bjoko bo tšwelago pele bo hlamega le go šoma ka gona. Se se akaretša tsela yeo bo šomago ka yona tabeng ya go dira gore re nagane le go gopola dilo gotee le tsela yeo re ikwago ka yona. Ge e le nna, taba ya gore bjoko bo a šoma e mpotša gore go na le yo mongwe yo a nago le monagano o phagametšego wa rena kudu, ke se sa bolela kamoo bo šomago le go tšwela pele bo hlamega gabotse ka gona.

Ke eng seo se dirilego gore o be Hlatse ya Jehofa?

Dihlatse tša Jehofa di mpontšhitše bohlatse bja gore Beibele ke Lentšu la Modimo. Ka mohlala, Beibele ga se puku ya thutamahlale, eupša e dula e nepile ge e bolela ka ditaba tša thutamahlale. Gape e bolela ka diporofeto tšeo di nepagetšego. E thuša bao ba phelago ka dithuto tša yona gore ba kaonefatše maphelo a bona. Ke bone seo ka nna. Ke be ke dutše ke hlahlwa ke Beibele go tloga mola ke bago Hlatse ya Jehofa ka 1973. Ka baka leo, bophelo bja ka bo tloga bo nkgotsofatša e bile bo na le morero.