Kamoo go Ikemišetša go Huma go ka go Kgomago ka Gona

LEFASENG le leo batho ba ka godimo ga dimilione tše 850 ba bolawago ke tlala, go ka ba thata go nagana gore go ba le dilo tše dintši tše di bonagalago e ka ba bothata. Eupša, na o hlokometše gore lengwalo leo le tsopotšwego sehlogong se se fetilego ga se la lemoša malebana le tšhelete goba mahumo eupša go e na le moo le lemošitše malebana le lerato la tšhelete le go ikemišetša go huma? Go direga’ng ge batho ba phelela mahumo le dilo tšeo tšhelete e ka di rekago? Sa pele, ela hloko mafelelo a se baneng ba bona.

Mafelelo Baneng

Go akanyetšwa gore ka ngwaga o tee feela, ngwana yo a tlwaelegilego wa kua Amerika o bona dipapatšo tša thelebišeneng tše 40 000. Go oketša moo, nagana ka dipapadi tša bidio, dibapala-mmino tša maemo a godimo, mananeo a computer le diaparo tša maina tšeo di bitšago tšeo bana ba di bonago mabenkeleng le magaeng a bagwera ba bona, ke moka o nagane ka dilo tše dintši tšeo bana ba di kgopelago go batswadi ba bona. Batswadi ba bangwe ba neile bana ba bona selo se sengwe le se sengwe seo ba se nyakago. Ka baka la’ng?

Ka ge ba ile ba se fiwe dilo tšeo ba di ratago ge e be e sa le bana, batswadi ba bangwe ba rata go kgonthišetša gore bana ba bona ga ba gole ba ikwa eka ba tingwa dilo. Lega go le bjalo, batswadi ba bangwe ba boifa gore ge e ba ba ka gana dikgopelo tšeo, bana ba bona ba tla ba hloya. Kua Boulder, Colorado, U.S.A., yo mongwe wa bao ba bilego le letsogo go hlongweng ga lekgotla la go thekga batswadi o boletše gore: “Batswadi ba nyaka go ba bagwera ba paala ba bana ba bona le go kgonthišetša gore bana ba bona ba a ipshina.” Batswadi ba bangwe ba holofela gore motlalo wa dimpho o tla tšeela  legato nako e ntši yeo ba e fetšago ba le mešomong, kgole le bana ba bona. Lebaka le lengwe e ka ba gore, ka morago ga go fetša beke ka moka mošomong o lapišago, motswadi a ka no ikwa a sa kgone go ka lebeletšana le ntwa e sa phemegego yeo e latelago karabo e rego “Aowa, o ka se se hwetše seo.”

Eupša na batswadi bao ba neago bana ba bona selo se sengwe le se sengwe seo ba se nyakago ba a ba thuša goba ba a ba gobatša? Se se makatšago ke gore phihlelo e bontšha gore go e na le go rata batswadi ba bona kudu, bana bao ba tepeletšwago e ba bao ba sa lebogego. Ga ba leboge le dimpho tšeo ba di kgopetšego ka pelo e bohloko. Molaodi yo mongwe wa sekolo sa magareng o boletše gore: “Ke lemogile gore ge bana ba newa dilo tšeo ba di kgopetšego gatee-tee, gantši ba lahla dilo tšeo ba bego ba di nyaka kudu ka morago ga dibeke tše pedi.”

Go direga’ng ka bana bao ba tepeleditšwego ge ba gola? Go ya ka makasine wa Newsweek, dinyakišišo di bontšha gore e ba batho ba godilego bao ba “thatafalelwago ke go lebeletšana le manyami a bophelo.” Ka ge ba se ba ithuta go šoma ka thata bakeng sa dilo tšeo ba di newago, ba bangwe ba bona ga ba atlege sekolong, mošomong le lenyalong gomme ka morago ga moo ba šala ba ithekgile ka batswadi ba bona ka tša ditšhelete. Le gona ba ka ba le dipelaelo le kgateletšego.

Ka gona ge e le gabotse, bana bao ba tepeletšwago ba tingwa se sengwe. Ba tingwa sebaka sa go tšeela mošomo godimo, go ikwa ba le bohlokwa le go lemoga gore ba na le dika tše dibotse. Jessie O’Neill, ngaka ya monagano o lemošitše ka gore: “Ka go ruta bana gore ba ka hwetša seo ba se nyakago nako e nngwe le e nngwe ge ba se nyaka, le ba hlamela bophelo bja manyami.”

Na go na le Mafelelo Afe go Batho ba Bagolo?

Makasine wa Psychology Today o bega gore, ge e ba o le lenyalong, “go sa šetšwe gore le bile gotee ka nako e kaakang goba gore le na le tšhelete e kaakang, go ka direga gore nakong e tlago ge le e-lwa le lwele tšhelete.” O bolela gape gore, “tsela yeo banyalani ba swaranago ka yona le go se dumelelane ka tša ditšhelete le go nyamišwa e ka bonagatša e sa le pele katlego ya nako e telele ya tswalano ya bona goba go palelwa ga yona.” Banyalani bao ba tšeago tšhelete le dilo tše di bonagalago e le tša bohlokwa kudu go molaleng gore ba bea lenyalo la bona kotsing e kgolo. Go akanyetšwa gore go ngangišana ka tša ditšhelete go bapala karolo e kgolo ditlhalong tše ka bago 90 lekgolong.

Lega go le bjalo, gaešita le ge banyalani ba dula gotee, go tia ga lenyalo la bona go ka fokola ge e ba ba lebišitše tlhokomelo ya bona tšheleteng le dilong tša matsaka tšeo e ba neago tšona. Ka mohlala, banyalani bao ba nago le sekoloto ba ka tenega gabonolo le go befelwa ka pela, moo yo mongwe a bonago yo mongwe molato ka mathata a bona a tša  ditšhelete. Mabakeng a mangwe, molekane yo mongwe le yo mongwe o tloga a swaregile kudu ka dilo tša gagwe tše di bonagalago moo ba bago le nako e nyenyane bakeng sa go e fetša ba le gotee. Go direga’ng ge molekane yo mongwe a reka selo seo se bitšago kudu gomme a se fihlela yo mongwe? Go dira bjalo go baka go fihlelana dilo, go ikwa molato le go se botane—e lego dilo tšeo ka moka di thubago lenyalo ganyenyane-ganyenyane.

Batho ba sego kae ba bagolo, go sa šetšwe gore ba lenyalong goba go se bjalo, ba neetše maphelo a bona ka tsela ya kgonthe dilong tše di bonagalago. Batho ba bangwe mo Afrika Borwa ba ile ba leka go ipolaya ka baka la go ba ka tlase ga kgateletšo ya go amogela mokgwa wa ka Bodikela wa go tšeela dilo tše di bonagalago godimo. Kua United States, monna o bolaile mosadi wa gagwe le morwa wa gagwe wa nywaga e 12 gomme a ipolaya ka baka la mathata a gagwe a tša ditšhelete.

Ke therešo gore batho ba bantši ga ba bolawe ke go phegelela mahumo. Lega go le bjalo, ba ka phela ntle le go hwetša kgotsofalo ya kgonthe ge ba nweletše lesolong la go phegelela mahumo a dilo tše di bonagalago. Go ka direga gape gore boemo bja bona bja tša maphelo bo fokole ge e ba kgateletšo ya mošomo goba manyami a tša ditšhelete di ba bakela letšhogo, go hlorega boroko, go opša ke hlogo o šoro goba dintho tša ka teng e lego mathata a tša maphelo ao a ka fokotšago bophelo bja motho. Le ge motho mafelelong a ka lemoga go nyakega ga go fetola dilo tšeo di tlago pele bophelong bja gagwe, selemo e ka ba e šetše e le ngwagola. Molekane wa gagwe a ka no se sa hlwa a mmota, bana ba gagwe ba ka no ba ba šetše ba gobaditšwe maikwelong gomme boemo bja gagwe bja tša maphelo bo ka no ba bo senyegile. Mohlomongwe tše dingwe tša dikgobalo di ka fodišwa eupša seo se tla nyaka maiteko a magolo. Ka kgonthe batho ba bjalo ba “itlhabile gohle ka mahloko a mantši.”—1 Timotheo 6:10.

O Nyaka’ng?

Batho ba bantši ba nyaka lapa le thabilego, bophelo bjo bo botse bja mmele, mošomo o holago le tšhelete e lekanego bakeng sa go phela ka go iketla. Go ba le dilo tše tše nne go nyaka teka-tekano gomme ge e ba motho a tshwenyegile kudu ka tšhelete, teka-tekano yeo e a šitišwa. Go batho ba bantši, go boela sekeng go ka bolela go hwetša mošomo o lefago tšhelete e nyenyane, ntlo e nyenyane, koloi e sa bitšego kudu goba maemo a tlasana setšhabeng. Ke ba ba kae bao ba ithapelago go lahlegelwa ke matsaka a bjalo ka baka la ditekanyetšo tše di phagamego? Mosadi yo mongwe o dumetše ka gore ‘Ke a tseba gore ga ke nyake dilo tše dintši gakaakaa eupša go thata go di tlogela!’ Ba bangwe ba rata go di tlogela eupša ga ba nyake go ba ba pele ba go dira bjalo.

Go thweng ka wena? Ge e ba o šetše o hweditše tsela ya go boloka tšhelete le dilo tše di bonagalago boemong bja tšona, o swanelwa ke go retwa. Ka lehlakoreng le lengwe, na ga bjale o fo kitimiša mahlo sehlogong se ka baka la gore maemo a gago a bophelo  a go nyaka nako e ntši? Na o gare ga bao go nyakegago gore ba fokotše dilo tša bona tše di bonagalago e le gore ba ka phela gabotse mmeleng le maikwelong? Ka gona, gata mogato ka go tia pele dilo tše di bonagalago di hwetša sebaka sa go dira modiro wa tšona o senyago ka lapeng la gago. Lepokisi le le lego letlakaleng le le nea ditšhišinyo tše dingwe tša kamoo o ka thomago go dira bjalo.

Ge dilo tše di bonagalago di beilwe boemong bja tšona, setho se sengwe le se sengwe sa lapa se tla holega mmeleng le maikwelong. Lega go le bjalo, Bakriste ba na le selo se sengwe seo ba tshwenyegilego ka sona—ga ba nyake gore dilo tše di bonagalago di šitišane le tswalano ya bona le Modimo. Ke bjang dilo tše di bonagalago di ka beago bophelo bja motho bja moya kotsing gomme motho a ka thibela seo bjang gore se se ke sa direga? Sehlogo se se latelago se tla ahla-ahla seo.

[Ntlhakgolo go letlakala 5]

Gantši bana bao ba tepeletšwago ga ba leboge gomme didirišwa tšeo ba di rekelwago ge ba tloga ba di nyaka ba di lahla ka pela

[Seswantšho go letlakala 6]

Go ikemišetša go huma go ka baka kgohlano lenyalong

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 7]

Go Phela Bophelo bja go Seketša

Go fokotša dilo tše di bonagalago go nyaka maikemišetšo le go rulaganya dilo gabotse. Tše di latelago ke ditšhišinyo tšeo ba bangwe ba hweditšego e le tše di šomago.

▪ LEKODIŠIŠANG MAEMO A LENA. Ke’ng yeo le ka kgaotšago go e reka? Ke’ng yeo le ka e tlogelago? Dipeeletšo tša dimakasine? Di-CD tša mmino? Ditlabakelo tša koloi tše sa hlokagalego?

▪ NOLOFATŠANG BOPHELO BJA LENA KA NAKWANA. Ge e ba le e-na le dipelaelo tše di kwagalago ka go phela bophelo bjo bonolo, mohlomongwe le ka leka go nolofatša bophelo bja lena ka dikgwedi tše tshelelago goba ngwaga. Iponeleng ka noši ge e ba nako yeo le e feditšego le nyaka tšhelete le dilo tše di bonagalago e le tlišeditše lethabo goba go se bjalo.

▪ AKARETŠANG BANA BA LENA DIPOLEDIŠANONG TŠA LAPA TŠA MABAPI LE GO NOLOFATŠA BOPHELO. Ka go rialo ba tla le thekga gomme le ka se hwetše go le thata go gana dikgopelo tša bona tše itšego ge e ba go nyakega.

▪ NAGANIŠIŠANG KA GO NEA BANA BA LENA TŠHELETE E ITŠEGO. Go sa šetšwe gore ba tla e bea bakeng sa dilo tšeo ba di ratago goba ba kgetha gore ba se e newe, ba tla ithuta go kgotlelela le go leboga seo ba nago le sona. Le gona ba tla ithuta kamoo ba ka itirelago diphetho.

▪ ITHUTENG MEKGWA YEO E TLAGO GO LE THUŠA GO BOLOKA TŠHELETE. Nyakang dilo tšeo di bitšago ganyenyane. Dirang thulaganyo ya kamoo le tlago go diriša tšhelete. Sepelang ka koloi le le sehlopha. Dirišang didirišwa tša mohlagase ka go seketša. Adimang dipuku bokgobapukung go e na le go di reka.

▪ DIRIŠANG GABOTSE NAKO LE MATLA TŠEO LE NAGO LE TŠONA. Gopolang gore morero wa lena wa go nolofatša dilo ga se go ba le dilo tše sego kae eupša ke go ba le nako e lekanego bakeng sa dilo tša bohlokwa tše bjalo ka bagwera le ba lelapa. Na le dira bjalo?