Seela se Bohlokwa go di Phala Tšohle ke Sefe?

“Madi a bohlokwa kudu go tlhokomelo ya tša maphelo go swana le oli dinamelweng.”—Arthur Caplan, molaodi wa lefapha la bioethics kua Yunibesithing ya Pennsylvania.

OLI. Na ke seela se bohlokwa go di phala tšohle? Mehleng ye ge theko ya makhura e oketšega gantši, ba bantši ba ka nagana bjalo. Lega go le bjalo, therešo ke gore yo mongwe le yo mongwe wa rena o rwele dilithara tše mmalwa tša seela se bohlokwa kudu le go feta. Nagana ka seo: Bjalo ka ge go ntšhwa di-barrel tše dimilione tše dikete tša oli lefaseng ngwageng o mongwe le o mongwe bakeng sa go kgotsofatša senyakwa sa batho sa makhura, di-unit tše ka bago tše dimilione tše 90 tša madi di ntšhwa bathong ka kholofelo ya go thuša bao ba babjago. * Palo yeo e makatšago e emela tekanyo ya madi a batho ba ka bago ba 8 000 000.

Go sa dutše go le bjalo, go swana le oli, go bonagala go e-na le tlhaelelo ya madi. Mafapha a tša kalafo a lemoša ka ga tlhaelelo ya madi. (Bona lepokisi “Tlhaelelo e Šoro.”) Ke eng seo se dirago gore madi a be bohlokwa gakaaka?

Setho sa Moswana-noši

Ka baka la go raragana ga ona mo go makatšago, madi gantši a swantšhwa le setho sa mmele. Dr. Bruce Lenes o boditše Phafoga! gore: “Madi ke se sengwe sa ditho tše dintši—seo se makatšago kudu e bile e le sa moswana-noši.” Sa moswana-noši e le ruri! Puku e nngwe e hlalosa madi e le “setho se nnoši sa mmele seo e lego seela.” Puku e swanago e re madi “ke tshepedišo e phelago ya merwalo.” Seo se ra gore’ng?

Rathutamahlale N. Leigh Anderson o re: “Tshepedišo ya madi e bjalo ka mekero ya Venice.” O tšwela pele ka gore: “A rwala dilo tše dibotse e bile a rwala le ditšhila tše dintši.” Ge madi a phatša ka gare ga tshepedišo ya rena ya madi ya dikhilomithara tše 100 000, a feta moo e nyakilego e ka ba tlhalemaneng e nngwe le e nngwe mebeleng ya rena, go akaretšwa le pelo, dipshio, sebete gotee le maswafo—ditho tše bohlokwa tšeo di ithekgilego ka madi.

Madi a tlišetša disele tša mmele wa gago “dilo tše dibotse,” tše bjalo ka oksitšene,  di-aga-mmele gotee le thušo e šireletšago, eupša gape a lahla “ditšhila,” tše bjalo ka carbon dioxide e nago le mpholo, dikagare tša disele tšeo di gobetšego le tšeo di hwago gotee le ditšhila tše dingwe. Tema yeo e kgathwago ke madi go lahlweng ga ditšhila e thuša go hlalosa lebaka leo ka lona go ka bago kotsi go tšhelwa madi ka morago ga ge a tšwele mmeleng. Ga go le yo a ka tsogago a kgonthišeditše gore “ditšhila” ka mading di bonwe ka moka le go tlošwa pele a ka tšhelwa motho yo mongwe.

Ka ntle le pelaelo, madi a phetha mediro yeo e lego bohlokwa bakeng sa bophelo. Ke ka baka leo lefapha la tša kalafo le dirišago mokgwa wa tšhelo ya madi balwetšing bao ba tšwelego madi a mantši. Dingaka tše dintši di ye di bolele gore mokgwa wo wa tša kalafo ke wona o dirago gore madi a be bohlokwa gakaaka. Lega go le bjalo, dilo di be di dutše di fetoga go tša kalafo. Ge e le gabotse re ka re, dilo di tloga di fetogile e le ruri. Dingaka tše dintši gotee le babui ga ba kitimele go tšhela motho madi go swana le peleng. Ka baka la’ng?

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 20]

Tlhaelelo e Šoro

Ditsebi tša tša kalafo di akanya gore go nyakega di-unit tše ka bago tše dimilione tše 200 tša madi lefaseng ka bophara ngwageng o mongwe le o mongwe. Badudi ba dirago 82 lekgolong ba lefase ba dula dinageng tšeo di hlabologilego, eupša ka tlase ga 40 lekgolong ya madi ka moka ao go neelanwego ka wona a tšwa mafelong a bjalo. Maokelo a mantši a mafelong ao a dira ditirelo tša wona ntle le tšhelo ya madi. The Nation, e lego kuranta ya kua Kenya, e bega gore, ‘letšatši le lengwe le le lengwe mo e nyakilego go ba seripa-gare sa dikalafo tšeo di tsomago tšhelo ya madi ge di sa phumolwe di šuthišetšwa letšatšing le lengwe ka baka la tlhaelelo ya madi.’

Dinaga tše di humilego le tšona di na le tlhaelelo ya madi. Ge batho ba tšwela pele ba phela nako e telele gomme mekgwa ya tša kalafo e kaonefala, go buiwa ga batho le gona go a oketšega. Go oketša moo, batho ba oketšegilego bao ba nyakago go neela ka madi ba ganetšwa go dira bjalo matšatšing a ka baka la mekgwa e kotsi ya bophelo goba maeto ao a ka bago a ba beile kotsing ya go tsenwa ke malwetši goba go longwa ke dikhunkhwane.

Go bonala go na le tlalelo e kgolo go bao ba nago le boikarabelo bja go tsomana le madi. Bafsa, bao ka kakaretšo tsela ya bona ya bophelo e sego kotsi gakaalo, ka dinako tše dingwe ke bona ba lebelelwago e le mothopo o šireletšegilego wa madi. Ka mohlala, gona bjale bana ba sekolo ba neela 70 lekgolong ya madi kua Zimbabwe. Dipanka tša madi di bulwa nako e telele gomme dinaga tše dingwe e bile di dumelela bao ba tsomago madi gore ba fe bao ba neelago madi selo tsoko e le go ba kalatša. Lesolo la kua Repabliking ya Czechoslovakia le laleditše batho gore ba tle ba timole lenyora la bona ka dilithara tša bjala e le ge go ananywa ka madi. Morago bjale, nageng e nngwe kua India, balaodi ba ile ba tsena ka ntlo le ntlo ba tsomana le batho bao ba ka neelago ka madi bao ba ka bago ba kganyoga go thuša go oketša methopo ya madi.