Bafsa ba Bothateng

▪ Kua United States, morutwana wa nywaga e 15 o thuntšha bana bao a tsenago le bona ka klaseng, o bolaya ba babedi gomme o gobatša ba 13.

▪ Kua Russia, sehlopha sa bafsa ba tagilwego ba lego mahlalagading se bolaya mosetsana wa nywaga e senyane ka tsela e šoro gomme se betha tatagwe le ngwanabo yo e lego ngwana wa ramogolo’agwe.

▪ Kua Brithania, mošemane wa nywaga e 17 o betha mofsa yo monyenyane yo a lego mahlalagading ke moka o a mmolaya. O botša maphodisa gore: “Mathomong ke be ke sa ikemišetša go mmolaya, eupša ke itše go bona madi ka mo feleletša.”

DITIRAGALO tše di tšhošago tša go swana le tše ga di fo direga ka sewelo. Di ka se fo phaelwa ka thoko tša tšewa e le mehlolo feela. Sehlogo se sengwe ka go Professional School Counseling se re: “Bošoro bja bafsa ke bothata bjo bogolo lekokong la rena.” Dipalo-palo di thekga taba ye.

U.S. National Center for Education Statistics e bontšha gore le ge dipego tša bošoro bja sekolong di fokotšegile kudu nageng yeo, “barutwana ba nywageng ya magareng ga 12-18 ba ile ba kgongwa ke ditiro tša bosenyi tše sa bolayego tše ka bago dimilione tše pedi tša bošoro goba bohodu sekolong ka 2001.” Go atile gape le dipego tša bonkgwete sekolong.

Eupša ga go bolele gore bošoro bjo bo dirwago ke bafsa kua United States bo lebišitšwe go barutwana ba bangwe feela. Wona mothopo woo o bega gore: “Lebakeng la nywaga e mehlano go tloga ka 1997 go fihla ka 2001, barutiši e ile ya ba bahlaselwa ba bosenyi bjo bo sa bolayego ka makga a ka bago dimilione tše 1,3 sekolong go akaretša le go utswetšwa ka makga a 817 000 gotee le ditiragalo tše dikgolo tša bosenyi ka makga a 473 000.” Ka godimo ga moo, “9 lekgolong ya barutiši ka moka ba dikolong tša mephato ya tlase le ba tša mephato ya godimo, ba ile ba tšhošetšwa ke barutwana ka gore ba tla ba gobatša, mola 4 lekgolong e ile ya bethwa ke barutwana.”

Boemo bo bjang dinageng tše dingwe? Mokgatlo o mongwe wa ditaba o begile gore: “Kua China go golegilwe bafsa ba go hloka tsebe ba 69 780 ka 2003, e lego koketšego ya 12,7 lekgolong go feta ka 2002.” Pego ya ditaba e bontšha gore “bosenyi bja dihlopha bo akaretša 70 lekgolong ya bafsa ba go hloka tsebe.” Pego ya go tšwa Japane ya 2003 le yona e boletše gore bafsa ke bona ba ikarabelago ka seripa-gare sa bosenyi bjoo bo dirilwego nywageng e lesome ya go feta.

Dihlare-tagi di Goboša Mebele ya Bafsa

Bohlatse bjo bongwe bja bothata bjo bo akaretša go ikgobatša ga bafsa ba bantši mebeleng. Pego e dirilwego ke U.S. National Institute on Drug Abuse e bontšha gore mo e ka bago seripa sa bafsa ba lego mahlalagading nageng yeo ba ile ba diriša  dihlare-tagi ka mo go sego molaong pele ba ka fetša sekolong se se phagamego. Pego yeo e oketša ka gore: “Go nwa bjala go atile kudu ka matla bafseng ba lehono ba lego mahlalagading. Bafsa ba ka bago ba bane go ba bahlano (77%) ba ba ba šetše ba nwele bjala (ba bo nwele kudu) ge ba fetša sekolong se se phagamego; gomme mo e ka bago seripa (46%) sa bona ba bo thomile ba le mphatong wa botshelela.”

Go ba le Dikopano tša Botona le Botshadi le Batho ba go Fapa-fapana

Mehleng ye ya go ata ga AIDS, go ba le dikopano tša botona le botshadi le batho ba go fapa-fapana ke selo se kotsi e le ruri. Lega go le bjalo, bafsa ba bantši go bonagala ba tšea dikopano tša botona le botshadi e fo ba papadi e se nago kotsi. Ka mohlala, bafsa ba bangwe ba ma-Amerika ba bolela gabohwefo ka “go ikutswa bošego bjo tee”—e lego seo se kwagalago e le phefolo ya dikopano tša botona le botshadi le motho yo o sa ratanego le yena. Ba bolela ka go ba le “mogwera yo o ikholago ka yena”—motho yo o bago le dikopano tša botona le botshadi le yena ka makga a mantši eupša le sa ratane.

Mongwadi Scott Walter o hlalosa meletlo ya boitshwaro bjo bo sa laolegego bja tša botona le botshadi yeo bafsa ba bangwe bao ba dulago mafelong ao a lego ka ntle ga toropo ba e rulaganyago mola batswadi ba bona ba le mošomong. Moletlong o mongwe o bjalo, mosetsanyana yo mongwe o ile a dira tsebišo ya gore “o be a tlo ba le dikopano tša botona le botshadi le bašemane ka moka bao ba lego moo. . . . Bana ba banyenyane ba nywaga e ka bago e 12 ba be ba le gona meletlong yeo.”

Na se se a makatša? E sego ditsebing tšeo di ithutilego ka boitshwaro bja tša botona le botshadi bja bafsa ba lego mahlalagading. Dr. Andrea Pennington o ngwala gore: “Nywageng e 20 ya go feta, re bone nywaga-kakaretšo ya bafsa ba lego mahlalagading bao ba bago le dikopano tša botona le botshadi e fokotšega ganyenyane-ganyenyane. Ga e sa le selo se se makatšago go hwetša bašemane le basetsana ba thoma go ba le dikopano tša botona le botshadi ba le bonyenyane bja nywaga e 12.”

Pego e bego e nyamiša kudu ke e bego e le kuranteng ya USA Today ya gore: “Palo e golago ya bafsa ba banyenyane kudu ba nageng [ya United States] ba lego mahlalagading . . . ba ba le dikopano tša botona le botshadi tša go hupa ditho tša pelego. . . . Bana ba ipoditše gore seo ‘ga se go ba le dikopano tša botona le botshadi e le ka kgonthe.’” Go ya ka nyakišišo yeo e dirilwego go basetsana ba 10 000, “ba masome-seswai lekgolong ba boletše gore ke makgarebe, eupša 25% ya bona e bile le dikopano tša botona le botshadi tša go hupa ditho tša pelego. Le gona, 27% e hlalositše tiro yeo e le ‘selo seo motho a se dirago le lesogana bakeng sa go ipshina.’”

Dipono tše bjalo ka dikopano tša botona le botshadi di ile tša kekela le mafelong a mangwe. UNESCO e bolela se pegong ya yona: “Bafsa ba Asia ba thoma go ba kotsing ya go fetelwa ke HIV ka dikopano tša botona le botshadi ka ge bontši bja bona ba thoma go ba le dikopano tša botona le botshadi e sa le ba banyenyane kudu.” Ke moka e oketša ka gore: “Bafsa ba lego mahlalagading ba tšwela pele go nyatša ‘ditekanyetšo tša Asia’ tša batswadi ba bona ka go ba le dikopano tša botona le botshadi pele ba tsena lenyalong, gantši ka go ba le dikopano tša botona le botshadi le batho ba mmalwa ba go fapa-fapana.”

Na go na le maswao a mangwe a bontšhago gore bafsa ba bothateng? Women’s Health Weekly ya Canada e bega gore: “Basetsana ba masome-pedi-hlano lekgolong ba lego nywageng ya magareng ga e 16 le e 19 ba tlo hlaselwa ke kgateletšego e šoro ya maikwelo.” Lega go le bjalo, kgateletšego ya maikwelo ke bolwetši bjoo bo hlaselago banna le basadi. Go ya ka U.S.News & World Report, bafsa ba ka bago dikete tše hlano ba ipolaya ngwaga o mongwe le o mongwe. Pego e bontšha gore ka mabaka a mangwe a sa tsebjego, “palo ya bašemane ba ipolayago e feta ya basetsana ba ipolayago ka makga a tshelelago.”

Ga go pelaelo gore moloko wa lehono wa bafsa o tloga o le bothateng. Ke’ng seo se bakago mathata a?

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 3]

STR/AFP/Getty Images