Go Nona ka mo go Feteletšego go Bakwa Ke’ng?

“Re ka gare-gare ga leuba leo le ka kgomago boemo bja bana ba rena bja tša maphelo ka tsela e šoro kudu. Ge e ba setšhaba se sa gate mogato gona bjale bakeng sa go diriša megato ya go thibela, gona go nona ka mo go feteletšego go tla dula go oketšega.”—William J. Klish, moprofesara wa tša malwetši a bana.

BATHO ba bangwe bao ba se nago bothata bja boima bja mmele ba rata go ahlola batho ba imelago go feta tekano le ba nonnego ka mo go feteletšego gomme ba ba tšea e le batho ba se nago maikemišetšo e bile ba sa tutueletšege. Eupša na bothata bjo e fo ba selo se bonolo? Na batho ba nonnego ka mo go feteletšego e tloga e le batho ba tšwafago gakaalo bao ba phemago mokgwa le ge e le ofe wa go itšhidulla? Goba na go na le dilo tše dingwe tše di nago le tutuetšo kudu tše di bakelago se tšeo go lego thata kudu go di laola maemong a mantši?

Na ke Leabela? Tikologo? Goba ka Bobedi bja Tšona?

Puku ya Food Fight e re: “Ke kgale go e-na le ngangišano ya mabapi le gore na go nona ka mo go feteletšego go bakwa ke dikarolwana tša leabela goba ke tikologo.” Tabeng ye ge go bolelwa ka dikarolwana tša leabela go bolelwa ka eng? Ba bangwe ba dumela taba ya gore mmele wa motho ka tlhago o boloka di-kilojoule tše dintši bakeng sa go di diriša nakong e tlago ge go ka nyakega. Puku yona yeo e tšwela pele ka gore: “Dikarolwana tša leabela tšeo di bakelago go nona ka mo go feteletšego di ile tša ithutwa ka nywaga-some e mentši. . . . Go šetšwe go dirilwe dinyakišišo tše dintši ka dikarolwana tša motho tša leabela le ka go nona ka mo go feteletšego. Go dirišwa ditsela tše di raraganego bakeng sa go hlaola dikarolwana tša leabela tšeo di ka bago di bakela batho gore ba none le go ba bakela malwetši a go swana le bolwetši bja swikiri. Ka polelo ya bo-rathutamahlale, 25 go ya go 40 lekgolong ya boima bja mmele bja batho ka go fapa-fapana ga bona, bo bakwa ke dikarolwana tša leabela.” Puku yeo e tšwela pele ka gore: “Ka ge go nona kudu gantši go thwe go bakwa ke go se itlhokomele ga motho, dipalo-palo tše di bontšha gabotse kamoo thutaphedi e lego bohlokwa ka gona, eupša lega go le bjalo, 60 lekgolong goba go feta moo ya batho bao ba nonnego, ba go bakelwa ke tikologo.” Se se bolela gore selo se segolo seo se bakelago motho go nona ka mo go feteletšego e sa dutše e le tsela yeo a phelago ka yona. Na motho o ja dijo tše di nago le di-kilojoule tše dintši go feta tšeo mmele wa gagwe o di dirišago letšatši le letšatši? Na ka mehla o ja dijo tše di sa swanelago? Na o ipha nako letšatši le letšatši bakeng sa go itšhidulla ka mo go lekanego?

Kliniki ya Mayo e hlalosa ka tsela e bonolo gore ke eng seo se bakelago go nona ka mo go feteletšego: “Dikarolwana tša leabela e ka ba tšona tšeo di bakelago boima bja go feta tekano goba go nona ka mo go feteletšego, eupša mafelelong boima bja gago bja mmele bo tla ithekga ka kamoo o jago ka gona le kamoo o itšhidullago ka gona. Go fetša nako e telele o e-ja dijo tšeo di nago le di-kilojoule tše dintši kudu, o hlwa o dutše goba o di dira ka bobedi  bja tšona, go baka go nona ka mo go feteletšego.” (Mongwalo o sekamego ke wa rena.) Wona mothopo wo o tšwela pele ka gore: “Dikarolwana tša gago tša leabela ga di bolele gore o belegetšwe go ba le mmele o mokoto. . . . Go sa šetšwe gore o na le dikarolwana tša mohuta ofe tša leabela, mafelelong tsela yeo o jago ka yona le go itšhidulla ke yona yeo e tla hlahlago boima bja mmele wa gago.”

Intaseteri ya tša go fokotša mmele e dira diranta tše dimilione ka ge batho ba lego tlalelong ba nyaka go boela mmeleng wa bona wa pele. Lega go le bjalo, ditsebi di re’ng ka mananeo a? Puku ya Food Fight e re: “Go thata go lwantšha go nona ka mo go feteletšego gomme batho ba bantši bao ba kgonnego go fokotša boima bja bona bja mmele ga ba kgone go dula ba le seemong seo. Dikakanyetšo tše di holofetšago kudu ke tša gore tekanyo ya  batho ba 25 lekgolong [motho o tee go ba bane] ba kgona go fokotša boima bja mmele gomme ba dule ba fokotšegile bjalo, e lego seo gantši se nyakago boiteko bjoo bo dirwago leboelela.”

Dikotsi tša go Nona ka mo go Feteletšego

Go nona ka mo go feteletšego go ka baka mathata a magolo kudu a tša maphelo. Dr. Scott Loren-Selco e lego setsebi sa tša tshepedišo ya megalatšhika sa Yunibesithing ya Southern California Medical Center, se lemoša ka kotsi yeo e bakwago ke Mohuta 2 wa bolwetši bja swikiri gaešita le go bafsa bao ba nonnego ka mo go feteletšego. (Bona Phafoga! ya May 8 2003.) O re: “Bjale gona go nona ka mo go feteletšego re go bona ka mehla, gomme ruri go tloga go tšhoša. Ke botša [balwetši ba nonnego ka mo go feteletšego] gore nka ba iša diphapošing tša bookelo tša batho ba swerwego ke bolwetši bja swikiri gomme ka ba bontšha seo se ka ba diragalelago nakong e tlago: difofu, batho ba kgaotšwego ditho, batho ba bantši kudu bao e lego digwahla ka mo go feletšego ka baka la mohuta 2 [wa bolwetši bja swikiri]—gomme ka moka ga bona e lego batho ba nonnego ka mo go feteletšego.” Selo se sengwe seo se bakelago se ke’ng? Loren-Selco o re: “Ba na le tšhelete ya go reka di-burger le ditšhipisi—ka gona ba a di reka. Ga go le yo tee yo a ba botšago gore seo ba se dirago se kotsi—ga go pelaelo gore ba ka se botšwe ke dikhamphani tšeo di rekišago dijo tšeo di lokišeditšwego sa ruri le ke dingaka tše dintši tšeo di sa kago tša tlwaetšwa tabeng ya go ja gabotse.”

Dr. Edward Taub, mongwadi yo a tumilego yo a ngwalago mabapi le dijo tša phepo, o re: “Morago bjale go ba le mmele o mokoto go šetše go tlwaelegile kudu, e bile ga go kgopiše go dumela gore go ba le wona e fo ba selo se se tlwaelegilego le gore ke karolo e amogelegago ya bophelo bja mehleng yeno. Ruri wo ke mokgwa o makatšago wa go dirišana le batho o fihleletšwego ke dikgwebo tše di dirago tšhelete ka go tšweletša dijo tšeo di re nontšhago.”

Ditsebi di bolela gore batho bao ba nonnego wa sebopego seo go thwego ke sa pšere, e lego bao ba nago le makhura a mantši dinokeng, ba ka no ba ba phetše gabotse go feta bao ba nonnego wa sebopego seo go thwego ke sa apola, e lego bao mebele ya bona e tletšego makhura dithong tša go tloga magetleng go fihla lethekeng (kudu-kudu ge e ba letheka e le la bogolo bja go feta disenthimithara tša go tloga go tše 90 go fihla go tše 100). Ka baka la’ng? Puku ya Mayo Clinic on Healthy Weight e re lebaka ke gore “makhura a ka godimo ga letheka a oketša go ba kotsing ya go swarwa ke kgateletšo e phagamego ya madi, bolwetši bja tšhika e išago madi pelong, bja swikiri, go hwa lehlakore le mehuta e itšego ya kankere. Ge e ba o nonne wa sebopego sa pšere—e lego letheka le lekoto, dirope tše dikoto le marago a magolo—ga o kotsing gakaalo ya go ka babja.”

Ka gona, bothata bja batho ba dimilione bao ba akaretšago batho ba bagolo le bana lefaseng ka bophara bao ba nago le boima bja go feta tekano e bile ba le kotsing ya mathata a magolo a tša maphelo bo ka rarollwa bjang? Na go na le sehlare se se ka thušago?

[Lepokisi/Tšhate go letlakala 13]

BMI ke’ng? E go botša’ng?

BMI (body mass index) ke tekanyo yeo e bontšhago gore motho wa botelele bjo itšego o swanetše go ba le boima bjo bokaakang bja mmele, yeo e ka thušago go bontšha ge e ba motho a imela go feta tekano goba a šetše a nonne ka mo go feteletšego. Go ya ka Kliniki ya Mayo, tekanyo ya go ela ya BMI ya 18,5 go fihla go 24,9 e tšewa e le ya motho yo a phetšego gabotse ka go fetišiša mmeleng. Ge e ba BMI ya gago e le magareng ga 25 le 29,9, gona o imela go feta tekano. BMI ya ka godimo ga 30 e tšewa e le go nona ka mo go feteletšego. O ka itlhahloba bjang tšhateng ye? Na mohlomongwe o swanetše go bona ngaka bakeng sa ditšhišinyo goba bakeng sa go tseba gabotse gore boemo bja gago ke bofe?

Bakeng sa go tseba BMI ya gago, kala boima bja gago ka dikhilograma gomme o arole palo yeo o e hwetšago ka palo ya botelele bja gago ka dimithara, ke moka o arole palo-moka yeo o e hwetšago ka palo ya botelele bja gago ka dimithara. Ka mohlala, ge e ba boima bja gago bja mmele e le dikhilograma tše 90 gomme botelele bja gago e le dimithara tše 1,8, BMI ya gago ke 28 (90 ÷ 1,8 ÷ 1,8 = 28).

[Tšhate]

O phetše gabotse O imela O nonne ka

go feta mo go feteletšego

tekano

BMI 18,5-24,9 25-29,9 30 goba go feta moo

Botelele Boima ka dikhilograma

1,47 53 goba ka tlase 54-64 65 goba go feta moo

1,50 56 goba ka tlase 57-67 68 goba go feta moo

1,52 57 goba ka tlase 58-69 70 goba go feta moo

1,55 59 goba ka tlase 60-71 72 goba go feta moo

1,57 61 goba ka tlase 62-73 74 goba go feta moo

1,60 63 goba ka tlase 64-76 77 goba go feta moo

1,63 66 goba ka tlase 67-79 80 goba go feta moo

1,65 67 goba ka tlase 68-81 82 goba go feta moo

1,68 70 goba ka tlase 71-84 85 goba go feta moo

1,70 72 goba ka tlase 73-86 87 goba go feta moo

1,73 74 goba ka tlase 75-89 90 goba go feta moo

1,75 76 goba ka tlase 77-91 92 goba go feta moo

1,78 79 goba ka tlase 80-94 95 goba go feta moo

1,80 80 goba ka tlase 81-97 98 goba go feta moo

1,83 83 goba ka tlase 84-100 101 goba go feta moo

1,85 85 goba ka tlase 86-102 103 goba go feta moo

1,88 89 goba ka tlase 90-106 107 goba go feta moo

1,90 90 goba ka tlase 91-108 109 goba go feta moo

[Mothopo]

Adapted from Mayo Clinic on Healthy Weight

[Lepokisi go letlakala 13]

“Kilojoule” ke’ng?

Kilojoule e hlaloswa bjang? Ke tsela ya motheo ya go kala phišo. Ka gona, ge o fufulelwa, o ntšha di-kilojoule goba phišo mmeleng. Kilojoule e lekana le di-calorie tše 0,23. Calorie ke phišo e nyakegago bakeng sa go phagamiša thempheretšha ya khilograma e tee ya meetse ka phišo ya grata e tee ya Celsius. Phišo goba kilojoule yeo mmele wa motho yo mongwe le yo mongwe o e nyakago e fapa-fapane, go ithekgilwe ka dilo tše bjalo ka botelele, boima, nywaga le mafolofolo a gagwe.

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 14]

O hlwa o dutše ge e ba

▪ Gantši o fetša letšatši o dutše—o bogetše TV goba o le tesekeng goba ka koloing—ka mantšu a mangwe, o sa ema-eme.

▪ E le ka sewelo o sepelago dimithara tša go feta tše 100

▪ O šoma mošomo wo o nyakago gore o hlwe o dutše

▪ O sa iphe nako ya go itšhidulla mmele ka metsotso e 20 goba e 30 bonyenyane gatee mo bekeng

[Mothopo]

Based on Mayo Clinic on Healthy Weight.