Ba-Masai—Batho ba Moswana-noši le ba Kgahlišago

KA MONGWADI WA PHAFOGA! KENYA

KOPELO ya segalo sa godimo ya mošemanyana yo monyenyane wa mo-Masai (mo-Maasai) e kwagala ka godimo ga moedi gomme e fokelwa kgole ke moya o matla le o nago le monola wa mahube. Ge letšatši la mesong le le gare le hlaba, lentšwana la lethabo la mošemanyana le ile la hlatlogela godimo ka matla, go swana kudu le la nonyana e opelago yeo e gogago lentšu la yona seetšeng sa mathomo sa go hlaba ga letšatši.

Ke ile ka theetša ge letšatši leo le hlabago le utolla mošemanyana wa modiši wa mo-Masai a eme gare ga dikgomo tša tatagwe. A apere lešela le letelele le lehwibidu leo le khupetšago karolo feela ya mmele wa gagwe, o be a eme ka leoto le tee go etša mogolodi, a ikokotletše ka lerumo la gagwe gomme a opelela mohlape wa gagwe wo o kgotsofetšego. E re ke le botše mo go oketšegilego ka batho ba moswana-noši ba ba-Masai.

Le a Amogelwa Nageng ya Ba-Masai

Ba-Masai, batho ba dinaga-magaeng bao ba kgahlišago, ba phela melaleng e bulegilego ya Great Rift Valley ya Afrika Bohlabela. Ba hwetšwa dinageng tša Kenya le Tanzania, ba-Masai ke baphologi ba nakong e fetilego, ba phela go swana kudu le tsela yeo bagologolo ba bona ba bego ba phela ka gona nywaga-kgolong e fetilego. Ka ge ba sa tshwenyege ge nako e dutše e feta, maphelo a bona a laolwa ke go hlaba le go sobela ga letšatši gotee le go feto-fetoga ga dihla tša ngwaga.

Bokgoni bja ba-Masai bo akaretša go kgona ga bona go tšwela pele ba phela ka tlase ga maemo a thata le nageng yeo e tletšego mafsika ya Rift Valley. Ge ba sepela ka dikgato tše ditelele, ba sepela maeto a matelele ba tsoma mafulo a matala le methopo ya meetse bakeng sa dikgomo tša bona. Ba diša dikgomo tša bona gare ga mehlape ya dikgokong, dipitsi, dithutlwa gotee le diphoofolo tše dingwe tša melaleng tšeo di dulago nageng e tee le bona.

Batho ba Dikgomo

Ba-Masai ba dumela gore dikgomo ka moka tše di lego lefaseng ke tša bona. Tumelo ye e theilwe nonwaneng ya gore mathomong Modimo o be a e-na le barwa ba bararo le gore o ile a nea yo mongwe le yo mongwe wa bona mpho. Morwa wa mathomo o ile a hwetša lerumo bakeng sa go tsoma, wa bobedi a hwetša mogoma bakeng sa go lema gomme wa boraro a hwetša patla bakeng sa go diša dikgomo. Go bolelwa gore morwa yo wa mafelelo o ile a ba tatago setšhaba sa ba-Masai. Le ge ditšhaba tše dingwe di  e-na le dikgomo, ba-Masai ba dumela gore diruiwa tše ge e le gabotse ke tša bona.

Setšhabeng sa ba-Masai, bogolo bja mohlape wa motho le palo ya bana bao ba nago le bona di bontšha maemo a gagwe le bohlokwa. Ee, monna yo a nago le mohlape wa dikgomo tša ka tlase ga tše 50 o tšewa e le modiidi. Monna wa mo-Masai o holofela gore mafelelong o tla kgoboketša mohlape o mogolo woo o ka balwago go fihla go diruiwa tše sekete ka thušo ya bana ba gagwe ba bantši le basadi ba gagwe.

Ditho tša lapa la ba-Masai di ba le kgokagano ya maikwelo le dikgomo tša tšona. Kgomo e nngwe le e nngwe e na le lentšu la yona leo le e hlaolago gotee le sebopego seo se tsebjago gabotse ke ba lapa. Dikgomo gantši di swaiwa ka methaladi e metelele e kgopamego le megayo e raraganego yeo e diretšwego go oketša bobotse bja phoofolo. Go opelwa dikopelo tšeo di hlalosago ponagalo e botse ya ditho tše itšego tša mohlape le go bontšha maikwelo a borutho bakeng sa tšona. Dipoo tša manaka a kobegilego di tšeelwa godimo ka mo go kgethegilego, gomme namane e nyenyane e hlokomelwa ka lerato le go swarwa bjalo ka ge eka ke ngwana yo a sa tšwago go belegwa.

Magae a ba-Masai go ya ka setšo a agwa ke basadi gomme a agwa ka makala ao a logeletšwego ka bjang gomme ka morago a batwa le go kgopšha ka boloko. Magae a ntiko-diko le a motopo ka sebopego, a agwa gore a dire ntiko-diko e kgolo bakeng sa go šireletša lešaka la ka gare, moo dikgomo di robalago gona bošego. Ntiko-diko ye ka moka ga yona e ageletšwa ka makala a hlabago le a meetlwa ao a šireletšago bobedi ba-Masai le dikgomo tša bona go diphiri, dinkwe le ditau tšeo di ka hlaselago.

Go tšwela pele ga ba-Masai ba phela go ithekgile ka bophelo bjo bo botse le matla a mohlape wa bona. Mafsi a kgomo a a nwewa gomme boloko bja yona bo šomišwa bakeng sa go bota le go kgopha magae a bona. Ga se gantši mo ba-Masai ba hlabago dikgomo tša bona bakeng sa dijo; dinku le dipudi tše sego kae ke tšeo gantši di ruelwago go jewa. Eupša ge e nngwe ya dikgomo e bolailwe, go dirišwa karolo e nngwe le e nngwe ya yona. Manaka a šomišwa go dira diswaro; ditlhako le marapo go dirwa dikgabiši ka tšona; gomme mekgopha e šogwa bakeng sa go dira dieta, diaparo, dilo tša go ala malaong gotee le dithapo.

Batho ba Kgahlišago le ba Moswana-noši

Ke ba batelele le ba basesane ba dibopego tše dibotse tša mmele, ba-Masai ke batho ba lebopo le lebotse. Moaparo wa bona ke wo o kgahlišago ka tsela e makatšago. Lešela leo le tailwego ka mebala-bala e tagilego e mehwibidu le e metala ke leo le tlengwago ka go se tiišwe mebeleng ya bona e kobegago gabonolo. Basadi ba tlwaetše go ikgabiša ka dikgapha tše dikgolo tša  ntiko-diko tše nkego ke dipoleiti tšeo di rokeletšwego dipheta le mašelana a go bofa hlogong a mebala-bala. Matsogong le dikokoilaneng ba rwele maseka a makoto a koporo ao a ba ngangilego. Bobedi banna le basadi gantši ba telefatša ditsebe tša bona ka go di rweša mangina a magolo a boima le dikgabiši tšeo di dirilwego ka dipheta. Letsoku, minerale o mohwibidu woo o šilwago gore e be lerojana le lesese, gantši le kopanywa le makhura a kgomo gomme la tlotšwa ka tsela ya go kgabiša mmeleng.

Bošegong bjo bongwe, ge ke be ke dutše seetšeng sa mollo, ke be ke bogetše ge sehlopha sa ba-Masai se kgobokana bakeng sa go tantsha. Ba ile ba dira lešakana, ba tantsha ka mošito o tee. Ge lebelo la motantsho le oketšega, dikgapha tšeo di imelwago ke dipheta tša banenyana di dira mošito wa morethetho wo o swanago ge di e-ya godimo le fase magetleng a bona. Ke moka, bahlabani ba ba-Masai ka o tee ka o tee ba fana sebaka sa go tsena ka gare ga lešakana, moo ba dirago makatika a go fofa ka bokgwari ba fofela godimo moyeng. Motantsho o ka tšwela pele go fihla bošego-gare go fihlela ge bohle ba lapile.

Bophelo bja ka Lapeng bja Ba-Masai

Letšatšing leo le fišago, ke dula le sehlopha sa basadi ba ba-Masai moriting wa sehlare sa acacia, ke ba bogetše ge ba rokelela diphetha tše dibotse godimo ga matlalo ao a šogilwego. Ge ba le gare ba sega seng sa bona le go boledišana, ga ba šetše dinonyana tšeo di hlabilego lešata ka godimo ga dihlogo tša bona, di loga dihlaga tša tšona ka mahlokwana a bjang bjoo bo omilego. Ge letšatši le le gare le e-ya, basadi ba swarega ka go kga meetse le go rwalela dikgong, go lokiša magae a bona gotee le go hlokomela bana ba bona ba banyenyane.

Ge letšatši leo le sobelago le thoma go kodumela dithabeng, badiši ba thoma go boa le dikgomo tša bona. Mohlape o leba gae ka go iketla, dihlakwana tša wona di tupišetša lerole le lekhwibidu godimo leo le bonegetšwego ke mahlasedi a serolwana ao a hwelelago a letšatši. Ge basadi ba bona lerole leo le tupelago kgole, kapejana ba tlogela mošomo wa bona gore ba yo lokišeletša mohlape woo o batamelago.

Ge dikgomo di šetše di tsene ka lešakeng, banna ba  sepela gare ga diruiwa tša bona, ba tšama ba fogohla manaka a dipoo gotee le go kgahlwa ke botse bja tšona. Mošemanyana yo monyenyane o gamela mafsi a borutho ao a tšwago mokakeng wa kgomo ka ganong gomme gatee-tee mmagwe o a mo kgadimola. Banenyana ba banyenyane, bao ba tsenago ba e-tšwa tlhaka-hlakanong ya manaka le dihlakwana tša dikgomo, ba gama dikgomo ka bokgwari gomme ba tlatša dikgamelo tša bona tše di telele wa go falala.

Mantšiboa ka moka ga rena re dikologa mollo woo o tlošago go tonya ga moya. Go na le monkgo wa muši le nama e šimetšwego gotee le monkgo o bogale wa mohlape wa dikgomo o lego kgaufsi. Monna yo mogolo o a dula gomme o anega dinonwane tša histori ya ba-Masai gotee le ditiro tša bonatla tša nakong e fetilego tša bahlabani ba ba-Masai. O emiša ganyenyane ge feela tau e rora e le kgole, lega go le bjalo ka go e hlokomologa o tšwela pele ka go tlhama nonwane ya gagwe ka mo go feletšego bakeng sa go thabiša batheeletši ba gagwe. Mafelelong, ba timelela ka o tee ka o tee lefsifsing le leso-leso la magae a bona a magolo ao a batilwego ka mobu bakeng sa go yo robala. Bošego bo rile tuu, ka ntle le mohemo wo o kwagalelago fase wa dikgomo tšeo di robetšego, bo meditšwe ke lefsifsi le sethokgwa se se lego kgakala seo se bulegilego.

Nako ya Bjana ya Ba-Masai

Ge letšatši le hlaba motseng go thongwa go engwa-engwa ka mešomo. Bana ba banyenyane bao ba aperego feela ditlema-matheka tša dipheta gotee le dipheta tša molaleng ba bapala moyaneng o fodilego wa mesong. Lesego la bona ke modumo wo o thabišago bathong ba ba-Masai, bao ba ratago bana ba bona ka kudu le go ithekga ka bana ba bona bakeng sa dikholofelo tša bona tša ka moso le go tšwela pele ga bona ba phela.

Go godiša bana ke taba ya batho bohle—motho yo mongwe le yo mongwe yo mogolo motseng a ka nea ngwana wa go se kwe tayo le go mo otla. Bana ba rutwa go hlompha bagolo ba bona gomme ba ithuta ka bjako ditsela tša bophelo bja ka lapeng bja ba-Masai. Nywaga ya bona ya pele ke ya go se be le taba, eupša ge ba dutše ba gola, banenyana ba banyenyane ba rutwa go hlokomela mešomo ya ka gae gomme bašemanyana ba rutwa ka tlhokomelo le tšhireletšo ya diruiwa. Batswadi ba fetišetša baneng ba bona tsebo ya dihlare tša setšo le go ba ruta ka ditirelo tša ba-Masai le ditšo tšeo di kgomago dibopego ka moka tša bophelo bja ba-Masai.

Go Tsena Bogolong

Ge ba le gare ba gola, bafsa ba ithuta meetlo le meletlo yeo e tlago go swaya tsela ya bona ya go tloga bjaneng go ya bogolong. Gare ga ditirelo tšeo ba ithutago tšona go na le tšeo di šomago ka bolwetši, madimabe, lenyalo le lehu. Ba-Masai ba dumela gore go palelwa ke go latela ditirelo tše go tla feleletša ka thogako go bona.

Batswadi ba ba-Masai ba ka rulaganya lenyalo la morwedi wa bona e sa dutše e le lesea. Ngwanenyana o holofetšwa monna yoo a ruilego dikgomo tšeo di lekanego go ka lefelela magadi ao a nyakwago ke tatagwe. Gantši, o tla nyalwa ke monna yoo a mo fetago kudu ka bogolo gomme o tla tšea lefelo la gagwe gare ga basadi ba bangwe ka lapeng la monna yo.

Ge bašemanyana ba banyenyane setšhabeng sa ba-Masai ba gola, ba gwerana kgaufsi le bafsa ba bangwe ba banna ba moloko wa bona. Tswalano e bohlokwa yeo ba e thabelago le bafsa ba ba dithaka tša bona e ka ba ya bophelo ka moka. Ba le gotee ba tla feta mogatong wa go ba bašemanyana bao ba se nago phihlelo go ya go beng bagale. Bjalo ka bagale ba tla amogela boikarabelo bja go šireletša ngwako, go hlokomela methopo ya meetse bakeng sa setšhaba le go šireletša diruiwa diphoofolong tša naga le bohodung. Bjalo ka ge ba tsebja ka sebete sa bona, ka mo go tlwaelegilego ba-Masai ga se ba ka ba bonwa ba sa swara marumo a bona ao a louditšwego a bogale.

Ge bahlabani ba e-na le nywaga e 30 goba yona nywageng yeo, ba tsena mogatong wa mafelelo wa tsela ya bona ya go tsena bogolong. Ka lethabo le legolo le ka moletlo, ba tsenywa bogolong; ga bjale ba tla dumelelwa go ka nyala. Ka boemo bjo bjo bo hlomphegago, ba tla lebiša tlhokomelo ya bona tabeng ya go tšea mosadi le go oketša mohlape wa bona wa dikgomo gomme go letetšwe gore ba nee keletšo le go lamola dithulano.

Ba-Masai le Bokamoso bja Bona?

Lehono meetlo ya moswana-noši le setšo tša ba-Masai ke tšeo di timelago ka lebelo. Mafelong a mangwe ba-Masai ga ba sa kgona go sepela ka bolokologi le dikgomo tša bona go yo nyaka mafulo a mafsa. Dikarolo tše dikgolo tša naga tšeo ka setšo e bego e le tša bona ga bjale ke tšeo di hlabollwago bakeng sa go a dira mašoka a diphoofolo tša naga goba bakeng sa madulo le tša temo bakeng sa go dudiša baagi bao ba oketšegago. Komelelo le maemo a thata a tša boiphedišo ke tšeo di gapeletšago ba-Masai ba bantši go rekiša dikgomo tša bona tšeo di rategago e le gore ba kgone go tšwela pele ba phela. Ge ba hudugela metseng e megolo, ba gahlana le mathata a swanago ao a tlaišago lefase ka moka la mehleng yeno leo le ba dikologilego.

Lehono ditšhaba tša ba-Masai kua Afrika Bohlabela ke tšeo di fihlelelwago ka bodiredi bja Dihlatse tša Jehofa. Go gatišitšwe dikopi tša ka godimo ga 6 000 tša poroutšha ya Thabela Bophelo Lefaseng ka mo go sa Felego! ka leleme la se-Masai. Ka gona ba-Masai ba thušwa go bona phapano magareng ga ditumela-khwele tšeo di se nago motheo le therešo ya Beibele. Ka kgonthe, ke mo go thobago pelo go bona gore Mmopi wa rena, Jehofa Modimo, o neile batho ba ba moswana-noši le bao ba kgahlišago sebaka sa go balwa gare ga bontši bja “dithšaba ka moka, le meloko ka moka, le merafô ka moka, le maleme ka moka” bjo bo tla phologago tshenyego ya tshepedišo ye yeo e dubegilego ya dilo.—Kutollo 7:9.

[Seswantšho go letlakala 17]

Legae la setšo la ba-Masai

[Seswantšho go letlakala 18]

Ba-Masai ba bokana gotee bakeng sa go tantsha

[Diswantšho go letlakala 18]

Dihlatse tše pedi tša ba-Masai