Na Motho o Senya Kabo ya Gagwe ka Noši ya Dijo?

“Tlhohlo ya rena lehono [ga] se dikoloto le motlalo goba phadišano ya lefase ka bophara, eupša ke go nyakwa ga tsela ya go phela maphelo ao a humilego le ao a kgotsofatšago ka ntle le go senya tikologo ya polanete yeo e thekgago bophelo ka moka. Batho le ge e le neng pele ga se ba ka ba lebeletšana le tšhošetšo e bjalo: go phuhlama ga ditšweletšwa tšona tšeo di re bolokago re phela.”—Setsebi sa tša leabela David Suzuki.

APOLA ke selo se bonolo go ka se tšeela fase. Ge e ba o dula moo diapola di melago ka bontši, o ka nagana gore di šetše di le gona le gore se sekaone kudu ke go kgetha mehuta-huteng e mentši. Eupša na o be o tseba gore go ka ba go na le mehuta e sego kae kudu yeo go ka kgethwago go yona lehono go feta yeo e bego e le gona nywaga e 100 e fetilego?

Magareng ga nywaga ya 1804 le 1905, go be go na le mehuta e 7 098 ya diapola yeo e melago kua United States. Lehono, go e 6 121 ya yona—86 lekgolong—e nyameletše. Dipiere le tšona di nyameletše. Mo e ka bago 88 lekgolong ya mehuta e 2 683 yeo e kilego ya mela, mo nakong ye ga e sa le gona. Le gona ge go tliwa merogong, dipalo-palo le tšona e tloga e le tše boifišago. Go na le selo se sengwe seo se nyameletšego gomme se bitšwa mehuta ya diphedi—e sego feela mehuta e sa swanego e tletšego ya diphedi, eupša gape mehuta e sa swanego e tletšego yeo e hwetšwago magorong a diphedi. Go se swane magareng ga mehuta e sa swanego ya merogo yeo e melago kua United States go fokotšegile ka 97 lekgolong nywageng ya ka tlase ga e 80! Eupša na go se swane ga diphedi go bohlokwa e le ka kgonthe?

Bo-ra-thutamahlale ba bantši ba bolela gore go bohlokwa. Gaešita le ge karolo e kgathwago ke go se swane ga diphedi go sa dutše go ngangišanwa ka yona, ditsebi tše dintši tša tša tikologo di bolela gore go bohlokwa bakeng sa bophelo lefaseng. Ba bolela gore e tloga e le gabohlokwa go dimela tšeo re di bjalago bakeng sa dijo go fo etša ge go le bjalo go bao ba bjalago ka dithokgweng, mašokeng le mafelong a bjang bjo botelele lefaseng. Go se swane gare ga mehuta ya diphedi le gona ke ga bohlokwa. Ka mohlala, dithoro tše dintši tša reise di oketša dibaka tša gore dithoro tše dingwe di tla kgona go thibela mathata a tlwaelegilego. Ka gona, pampiri yeo e gatišitšwego ke Worldwatch Institute e sa tšwa go bolela gore selo se sengwe go di feta se ka bontšha batho kamoo go ka bago kotsi ka gona go fediša go se swane ga diphedi tša lefase—mafelelo kabong ya rena ya dijo.

Go fedišwa ga dimela go ka kgoma puno ya dijo bonyenyane ka ditsela tše pedi: ya pele ka go senya dimela tša naga tšeo di tšweletšago dibjalo, mothopo o mogolo wa dipeu bakeng sa dibjalo tša ka moso gomme ya bobedi ka go fokotša dithoro magareng ga mehuta e lengwago. Ka mohlala, mathomong a lekgolo la bo-20 la nywaga, mo e ka bago mehuta e sa swanego e 100 000 ya reise, e ile ya lengwa kua Asia bonyenyane e 30 000 kua India e nnoši. Mo nakong ye 75 lekgolong ya dimela tša India e dirilwe feela ke mehuta e lesome. Dithoro tše 2 000 tša reise tša Sri Lanka di nyakile di tšeelwa sebaka ke tše 5. Kua Mexico, lefelo la setlogo la go bjala mabele, le tšweletša feela 20 lekgolong ya mehuta e fapanego yeo e bego e hwetšwa moo ka bo-1930.

Eupša ga se feela dijo tše di lego kotsing. Mo e ka bago 25 lekgolong ya dihlare tšeo di tšweletšwago ke kgwebo di tšwa dimeleng gomme dimela tše difsa tša dihlare di tšwela pele go hwetšwa. Lega go le bjalo, dimela di tšwela pele di senywa ka mehla. Ge e le gabotse, na re ka sega makala ona ao a re phedišago?

Go ya ka World Conservation Union, go mehuta e mengwe e 18 000 ya dimela le diphoofolo yeo e nyakišišitšwego, mo e ka bago e 11 000 e lebane le go senywa. Mafelong a bjalo ka Indonesia, Malaysia le Latin America, moo go fsielelwa  mo gogolo ga dithokgwa go ilego gwa dirwa bakeng sa go bjala, banyakišiši ba ka akanya feela gore ke mehuta e mekae yeo e lego kgaufsi—goba yeo e šetšego—le go senywa. Lega go le bjalo, The UNESCO Courier e bega gore ba bangwe ba bolela gore go senya go tšwetše pele “ka lebelo le le boifišago.”

Go ba gona, lefase le sa dutše le tšweletša motlalo o montši kudu wa dijo. Eupša thari e golago ya batho e ka iphepa nako e kaaka’ng ge e ba mehuta ya diphedi tša polanete e fokotšega? Dinaga tše di sa swanego di arabetše go tshwenyegeng mo go bjalo ka go hloma dišego tša dipeu e le phemelo malebana le go lahlega ga dimela tše bohlokwa. Dirapana tše dingwe tša go ithuela dimela di amogetše modiro wa pabalelo ya mehuta ya dimela. Thutamahlale e neile ditlabakelo tše matla tše difsa tša boentšineare bja dikarolwana tša leabela. Eupša, na dišego tša dipeu le thutamahlale di ka kgona go rarolla bothata e le ka kgonthe? Sehlogo se se latelago se tla ahla-ahla potšišo ye.