Go Lebeletšana le Kotsi ya Botšhošetši

MAFELELONG a bo-1980, botšhošetši bo ile bja bonala bo fokotšega. Lega go le bjalo, go tšweletše mohuta o mofsa wa botšhošetši. Kotsi ya botšhošetši bja lehono e tšwa kudu-kudu go bafišegela-thoko bao ba hlomilego dikgokagano tšeo di thekgwago ke bona ka tša ditšhelete—ka kgwebo yeo e sego molaong ya dihlare-tagi, dikgwebo tša ka sephiring, go ikemela ka dilo tše di bonagalago, mekgatlo ya tša tlhakodišo le thekgo ya lefelong leo ya tša ditšhelete. Le gona ba tšwela pele go ba ba šoro go feta le ge e le neng pele.

Nywageng ya morago bjale go bile le koketšego e kgolo kudu ya ditiro tša bošilo tša botšhošetši. World Trade Center kua New York City e ile ya thuthupišwa, gomme gwa bolawa batho ba 6 gomme ba e ka bago ba 1 000 ba ile ba gobala. Sehlotswana sa bodumedi se ile sa lokolla kgase ya mpholo ditshepedišong tša ditsela tša ka tlase ga mmu tša Tokyo, gomme ya bolaya batho ba 12 le go gobatša ba fetago 5 000. Motšhošetši o ile a pšhatlaganya moago wa mmušo kua Oklahoma City ka pomo yeo e bego e utilwe ka loring, ya bolaya ba 168 gomme ya gobatša ba makgolo. Bjalo ka ge tšhate yeo e lego go matlakala 12 le 13 e bontšha, ditiro tša mehuta-huta tša botšhošetši di tšwetše pele go fihla mo nakong ye.

Ka kakaretšo, batšhošetši ba bonala ba bontšha  thibelo e nyenyane go feta kamoo ba bego ba dira nakong e fetilego. Mothuthupiši yo a latofatšwago wa moago wa mmušo wa Oklahoma City ka 1995 o tsopotšwe a bolela gore, e le gore a hwetše tekanyo ya tlhokomelo yeo a e nyakago, o be a nyaka “go bolaya batho ba bantši kudu.” Moetapele wa sehlopha seo se bego se ikarabela bakeng sa go thuthupišwa ga World Trade Center ka 1993 kua New York City, o be a nyaka go pšhatlaganya meago ka go latelana, a bolaye yo mongwe le yo mongwe ka go yona.

Selo se sengwe gape se sefsa ke kgetho ya dibetša tšeo di hwetšagalago tša botšhošetši. Louis R. Mizell yo monyenyane, yo e lego monyakišiši go tša botšhošetši, o itše: “Re phela mehleng ya bošoro bjo bo sa akanyegego le tshenyego e boifišago: nuclear, khemikhale le mosepelo wa tlhago.” Bafišegela-thoko bao ba nyakago go baka poifo e kgolo ba retologela dibetšeng tše kotsi kudu tšeo thekinolotši e dirilego gore di hwetšagale.

Go Hlasela ka Computer

Seo se bego se dutše se bitšwa botšhošetši bja tša kgokagano se akaretša go dirišwa ga thekinolotši ya mehleng yeno, bjalo ka di-computer. Sebetša se sengwe ke virus ya computer yeo e senyago kgoboketšo ya melaetša goba go thatafiša ditshepedišo. Gape go na le “di-logic bomb” tšeo di fora-foretšago di-computer go leka go dira selo se sengwe seo di ka se kgonego go se dira, ka go rialo tša di dira gore di se šome gabotse. Ka ge maemo a tša boiphedišo le polokego ya ditšhaba di ithekgile ka mo go tšwelago pele ka dikgokagano tša melaetša, ba bantši ba dumela gore batho ka kakaretšo ba lebane le tlhaselo e bjalo ya botšhošetši. Le gona, le ge madira a mantši a na le ditshepedišo bakeng sa go tšwetša pele dipoledišano tša wona gaešita le nakong ya ntwa ya nuclear, ditshepedišo tša selegae—kabo ya matla a mohlagase, tshepedišo ya dinamelwa le mebaraka ya tša ditšhelete—e ka lebana kudu le bosenyi bja ka boomo.

Ka mohlala, e sego kgale kudu ge e ba motšhošetši a be a nyaka go baka mehla ya lefsifsi kua Berlin, o be a nyaka mošomo e le mošomi wa mothuši e le gore a senye tshepedišo ya mohlagase ka boomo. Eupša lega go le bjalo, ba bangwe ba bolela gore e ka ba mo go kgonagalago gore motho yo a tlwaeditšwego eupša a se na phihlelo goba bokgoni ka di-computer a fsifatše motse go akaretša le legae la gagwe gomme a se ke a dira gore le fapane le a mangwe.

E sego kgale kudu, motho yo a se nago phihlelo le bokgoni ka di-computer go tšwa Sweden o ile a hlasela tshepedišo ya computer kua Florida gomme a senya tshepedišo ya tirelo ya tšhoganetšo ka lebaka la iri, a thibela karabelo ya ditirelo tša maphodisa, mollo le koloi ya balwetši.

Frank J. Cilluffo, yo e lego molaodi wa Information Warfare Task Force ya Center for Strategic and International Studies (CSIS), o boletše gore: “Ka kgonthe, re tšweleditše metsana yeo e se nago dikgoro tša maphodisa lefaseng ka bophara.” Le gona, Robert Kupperman, moeletši-mogolo go CSIS, o boletše ka 1997 gore ge e ba batšhošetši ba kgetha go diriša mekgwa ya thekinolotši ya maemo a godimo, “ga go na mokgatlo wa mmušo wo o lego gona mo nakong ye bakeng sa go lebeletšana le mafelelo a tlhaselo ya bona.”

Banyakišiši ba bangwe ba dumela gore bao ba tšhošetšago ka computer ba na le didirišwa tša thekinolotši  tšeo di hwetšagalago bakeng sa go utolla mekgwa e mengwe le e mengwe ya tšhireletšo yeo madira a tša tšhireletšo a e tšweletšago. Molaodi wa U.S. Central Intelligence Agency e lego George Tenet, o itše: “Lenaba leo le kgonago go tsenya virus e swanetšego goba go tsenya mekgwa ya kgoboketšo e swanetšego, le ka baka tshenyo e kgolo.”

Go Tšhošetša ka Dikhemikhale le Ditwatši

Go na le go tshwenyega ka go dirišwa ga khemikhale gotee le dibetša tše di diretšwego diphedi. Lefase le ile la tšhošwa ke go kwa ka tlhaselo ya tšhošetšo ya kgase ya mpholo tseleng ya ka tlase ga mmu kua Tokyo mathomong a 1995. Sebaki bakeng sa tiragalo se be se letše mogatong wa pele wa sehlotswana se sešoro.

Brad Roberts wa Institute for Defense Analyses o re: “Botšhošetši bo fetogile. Batšhošetši ba setlogo ba tsoma tumelelo ya tša dipolitiki. Eupša ga bjale dihlopha tše dingwe di bolela gore maikemišetšo a tšona a magolo ke go bolaya ka bontši. Seo se dira gore dibetša tšeo di diretšwego diphedi e be tšeo di ipiletšago.” Na go thata go hwetša dibetša tše bjalo? Makasine wa Scientific American o re: “Motho a ka tšweletša dibilione tša dipaketheria ka kotsi yeo go bonagalago e le e nyenyane go motho ka noši ka sedirišwa seo se sa raraganago kudu go feta pediša le proteine yeo e lego motheo wa setlogo sa diphedi, seširo sa kgase le seapešo sa ka ntle sa polasetiki.” Ge feela ditwatši di lokišitšwe, go di phatlalatša go bonagala go le bonolo. Bahlaselwa ba ka se tsebe le gore sebetša se hlasetše go fihla ka morago ga letšatši goba a mabedi. Ka nako yeo, nako e tla ba e ile.

Go bolelwa gore dišo di bonala e le sebetša sa motheo sa diphedi. Bolwetši bo hweditše leina la bjona lentšung la Segerika la lelahla—leo le šupago dišo tše diso tšeo gantši di tšwelelago letlalong la bao ba tsenwego ke bolwetši bja diruiwa bja dišo. Barulaganyi ba tša tšhireletšo ba tshwenyegile kudu ka bolwetši bja mafahla bjo bo bakwago ke go hemela dišong tše di phulegilego. Bolwetši bja dišo bo na le tekanyo e phagamego ya mahu bathong.

Ke ka baka la’ng dišo e le sebetša se bjalo se atlegago sa diphedi? Paketheria e bonolo go gola le go kgona go thibela maiteko a go e šitiša ka tekanyo e kgolo. Go tla tšea matšatši a mmalwa pele bahlaselwa ba ka lemoga seka sa mathomo, bofokodi bjo bo bjalo ka mpshikela le go lapa. Go latele mokgohlwane le go se iketle ga kgara e fodilego. Ke moka go latele tlhaka-tlhakano e šoro ya tshepedišo ya mohemo, letšhogo gomme e be lehu diiring tše sego kae.

 Na Dibetša tša Nuclear di ka Diatleng tša Batšhošetši?

Ka morago ga go phuhlama ga Soviet Union, ba bangwe ba ile ba ipotšiša ge e ba sebetša seo se utswitšwego sa nuclear se tla tšwelela mebarakeng e sa dumelelwago ya dithoto. Lega go le bjalo, ditsebi tše dintši di belaela ge e ba se se tla ka sa tsoga se diregile. Robert Kupperman yo a tsopotšwego pejana, o bolela gore ga “go na bohlatse bja gore sehlopha le ge e le sefe sa batšhošetši se rera go tšea ditlabakelo tša nuclear.”

Selo seo go tshwenyegilwego kudu ka sona ga bjale ke motswala yo a homotšego eupša a le kotsi wa pomo ya nuclear—sedirišwa se se šomago ka mahlasedi a dikhemikhale. Ga se thuthupe. Ga go na mothuthupo goba tshenyo yeo e dirwago ke phišo. Go e na le moo se tšweletša mahlasedi ao a senyago disele tša motho. Disele tša moko wa marapo di hlaselega gabonolo kudu. Go hwa ga tšona go feleletša ka ditla-morago tše dintši, go akaretša go tšwa madi le go fokola ga tshepedišo ya go lwantšha malwetši. Ka go se swane le dibetša tša dikhemikhale tšeo di folago gatee-tee ge di kopana le moya le monola, sedirišwa se se šomago ka mahlasedi a dikhemikhale se ka tšwela pele go hlola tshenyo ka nywaga e mentši.

Kotsi ya kua Goiânia e lego motse wa ka borwa-bogareng bja Brazil, e bontšha kamoo mahlasedi a ka bago šoro kudu ka gona. Ka 1987, monna yo a sa belaelego selo o ile a bula lepokisana le lenyenyane la polasetiki leo le bego le kgomareditšwe karolwaneng e lahlilwego ya sedirišwa sa tša kalafo. Lepokisana le be le swere cesium-137. A kgahlišitšwe ke go phadima ga lefsika le le benyago le letala, o ile a abelana le bagwera ba gagwe seo a se hweditšego. Ka beke feela bahlaselwa ba mathomo ba ile ba thoma go tla kliniking ya tša maphelo ya lefelong leo. Ba dikete ba ile ba hlahlobelwa dika tša mpholo. Mo e ka bago baagi ba lekgolo ba ile ba babja. Ba masome a mahlano ba ile ba swanelwa ke go išwa bookelong gomme ba bane ba ile ba hwa. Kgopolo ya seo se ka bago se diregile ya gore cesium e ile ya gašwa ka boomo, e ile ya nea ditsebi tšeo di lwantšhanago le botšhošetši kgopolo e boifišago.

Ditshenyagalelo tše di Makatšago

Go lahlega mo go hlomolago pelo ga bophelo bja motho ke mafelelo a lego molaleng kudu a botšhošetši. Eupša go na le ditla-morago tše kgolo kudu. Botšhošetši bo ka senya goba bja diegiša mosepelo wa khutšo mafelong ao go nago le dikgaruru polaneteng. Bo a hlohleletša, bja telefatša goba bja šwahlela dintweng gomme bo oketša modikologo wa bošoro.

Bosenyi gape bo ka ba le ditla-morago go tša boiphedišo tša setšhaba. Mebušo e ile ya gapeletšega go diriša ditekanyo tše dikgolo kudu tša nako le dithoto bakeng sa go bo lwantšha. Ka mohlala, kua United States e nnoši, tšhelete yeo e ilego ya senywa bakeng sa go lwantšha botšhošetši e be e lekanyeditšwe go mo e ka bago diranta tše dimilione tše dikete tše 70 bakeng sa ngwaga wa 2000.

Go sa šetšwe gore re a bo lemoga goba go se bjalo, botšhošetši bo re kgoma ka moka. Bo tutuetša tsela yeo re tšeago maeto ka yona le dikgetho tšeo re di dirago ge re tšea maeto. Bo gapeletša dinaga go dikologa lefase go diriša tekanyo e kgolo ya tšhelete ya motšhelo bakeng sa go šireletša batho ba maemo a godimo setšhabeng, go nea mafelo a bohlokwa a bodulo le badudi.

Ka gona, go šala potšišo e rego, Na go na le tharollo ya ka mo go sa felego bošorong bja botšhošetši? Se se tla ahla-ahlwa sehlogong se se latelago.

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 15]

Botšhošetši bjo bo Dirwago ka Lebaka la Tswalano ya Diphedi le Tikologo ya Tšona

Kuranta ya Oregonian e bega gore, mohuta o mofsa wa botšhošetši o tšere sebopego sa “go tšhuma, methuthupišo, le go senya ka boomo ka leina la go šireletša tikologo le dibopiwa tša yona.” Mediro ye ya bosenyi e ile ya bitšwa gore ke botšhošetši bja diphedi le tikologo ya tšona. Bonyenyane ditiro tše kgolo tše lekgolo tša mohuta wo di diregile ka bodikela bja United States ga e sa le go tloga ka 1980, ka tshenyo e fihlago go diranta tše dimilione tše 328,7. Gantši bosenyi bjo bo bjalo bo direlwa go fedišwa ga mehlare, go dirišwa ga mafelo a lešoka ka tsela ya boithabišo, goba go tšweletša ga diphoofolo boya, dijo, goba go dira nyakišišo.

Ditiro tše di lebelelwa e le ditiro tša botšhošetši ka gobane di akaretša bosenyi bjo bo reretšwego go fetoša mokgwa wa batho le mekgatlo goba go fetoša melao ya setšhaba. Botšhošetši bja diphedi le tikologo ya tšona bo ferekanya banyakišiši ka go hlasela bahlaselwa bao ba lego kgole, gantši bošego le go se tlogele bohlatse le bjo bonyenyane ge e se tshenyo ya lore-lore. Go fihla mo nakong ye, bosenyi bjo bo dirwago ka lebaka la go šireletša tikologo bo na le mafelelo a tikologong yeo ao a lekanyeditšwego le go goga tlhokomelo e nyenyane. Eupša bahlaselwa ba atile kudu nywageng ya morago bjale. James N. Damitio, motseta yo a kgethegilego yo a nago le boitemogelo le monyakišiši wa U.S. Forest Service, o itše: “Maikemišetšo a batho ba ke go lebiša tlhokomelo lebakeng la bona la go dira phetogo. E bile ge ba sa nagane gore ba hwetša tlhokomelo yeo, ba leka selo se sengwe gape.”

[Bx/Picture on page 18]

Botšhošetši le Mokero wa Ditaba

Terry Anderson yo e lego mmegi wa ditaba yo a ilego a thopša mo e nyakilego go ba ka nywaga e šupa ke batšhošetši ba Lebanon o re: “Go gogela kgahlego ya setšhaba e bile bobedi pakane ya motheo le sebetša bakeng sa bao ba dirišago botšhošetši malebana le batho ba se nago molato bakeng sa go tšwetša pele mabaka a tša bopolitiki goba go fo baka dikhuduego. Tšona dipego tšeo tša go thopša ka tsela ya bopolitiki, go bolawa ka go khukhunetšwa goba go thuthupišwa mo go bolayago, ke phenyo ya pele ya motšhošetši. Ka ntle le gore lefase le tsebe, ditiro tše tša boganka di ka se hole selo.”

[Diswantšho go letlakala 16, 17]

1. Motho yo a ipolailego ka pomo kua Jerusalema, Isiraele

2. Batšhošetši ba semorafo ba ile ba thuthupiša panka kua Colombo, Sri Lanka

3. Pomo e bego e le ka koloing e ile ya thuthupa kua Nairobi, Kenya

4. Lapa la bahlaselwa ba mothuthupo wa pomo kua Moscow Russia

[Methopo]

Heidi Levine/Sipa Press

A. Lokuhapuarachchi/Sipa Press

AP Photo/Sayyid Azim

Izvestia/Sipa Press