Meesterwerken ’geschilderd’ met stenen

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN ITALIË

VAN alle technieken die kunstenaars hebben gebruikt om natuurtaferelen af te beelden, is de techniek die vaak Florentijns mozaïek of commesso wordt genoemd een van de moeilijkste. Bij deze vorm van mozaïekwerk, die karakteristiek is voor Florence, worden geen regelmatig gevormde stukken steen, tegel of glas gebruikt om vorm te geven aan een ontwerp, zoals bij veel andere mozaïeken het geval is. In plaats daarvan maken kunstenaars afbeeldingen met dunne, onregelmatig gevormde schijfjes steen. Die worden vaak zo precies gesneden dat er nauwelijks voegen te zien zijn.

Kunstenaars die met stenen ’schilderen’ hebben een ongelofelijke verscheidenheid aan kant-en-klare kleuren op hun palet. Lapis lazuli is een hemelsblauwe steen met witte tekeningen die glinstert door kristallen van goudkleurig pyriet. Malachiet heeft lagen die variëren van zacht- tot diepgroen. Opvallend geaderd marmer komt in diverse tinten geel, bruin, groen en rood voor. Agaat, jaspis, onyx, porfier en andere stenen bieden een spectrum van levendige schakeringen en spikkeltjes, en deze nuances worden door kunstenaars gebruikt om meesterwerken te creëren. Ze gebruiken de kleuren en het aderpatroon van deze stenen om rotsachtige landschappen, vegetatie, een ruwe zee of zelfs wolkenluchten uit te beelden.

Dit soort mozaïeken is zeker niet nieuw. De techniek werd waarschijnlijk in het Midden-Oosten bedacht en bereikte tegen de eerste eeuw voor onze jaartelling Rome, waar het in zwang raakte als vloer- en wanddecoratie. Hoewel de Florentijnse mozaïektechniek in de middeleeuwen wijdverbreid was, werd de Toscaanse stad Florence er vanaf de zestiende eeuw beroemd mee. Tot op de dag van vandaag zijn er in paleizen en musea in heel Europa prestigieuze meesterstukken van Florentijns mozaïek te vinden.

’Schilderen’ met steen is een arbeidsintensief proces. Eén bron merkt op dat de hoeveelheid  uren die „zelfs aan een eenvoudig werk [wordt besteed] een hedendaagse tijdsanalist in het bedrijfsleven diep zou schokken”. Net als vroeger kunnen de meeste mensen zich tegenwoordig geen mozaïek veroorloven vanwege de prijzen die kunstenaars voor hun werk vragen.

Hoe worden ze gemaakt?

Een nieuw mozaïek begint met een model, meestal een schilderij. Een overgetrokken tekening wordt in stukken gesneden, elk overeenkomend met een deel van het voltooide werk. Als een kunstenaar voor elk deel met veel geduld de juiste steen kiest, maakt hij een eigen weergave en niet per se een kopie van zijn model. Elk deel van de tekening wordt op het stukje steen geplakt dat is uitgekozen.

Vervolgens doet de kunstenaar elk stukje, dat zo’n drie millimeter dik is, in een bankschroef. Dan gebruikt hij een zaag (een strak gespannen stuk ijzerdraad op een kastanjehouten boog) en snijdt hij minutieus de stukjes uit die hij nodig heeft (zie boven). Hierbij brengt hij op de draad steeds vochtig polijstpoeder aan. Dan moet hij de stukjes zo precies bijvijlen dat er geen licht tussen de naden door komt wanneer hij ze tegen elkaar houdt. Stel u eens voor hoe moeilijk dat is als de delen de dunne ranken van een wijnstok voorstellen!

Nadat de stukken zijn samengevoegd en permanent zijn bevestigd op een ondergrond van leisteen, wordt het mozaïek nog geëgaliseerd en gepolijst, waardoor het een glans krijgt die op foto’s eigenlijk niet eens goed tot zijn recht komt. De vaardigheid waarmee kunstenaars de kleurschakeringen van een enkel stuk steen gebruiken om realistische effecten van licht en schaduw op tere bloemblaadjes te verkrijgen, is echt fenomenaal. Vruchten, vazen, vlinders, vogels en landschappen zijn slechts een paar van de onderwerpen die fantasierijke kunstenaars met succes hebben verbeeld.

Een van de boeiende aspecten van mozaïek uit Florence is dat de kunstenaar niet de exacte details van zijn ontwerp kan bepalen. In plaats daarvan moet hij kleuren, texturen en stenen uitzoeken die God al heeft gemaakt. Een boek over dit onderwerp zegt: „In prachtige stenen is de grootsheid en onuitsprekelijke kracht van God te aanschouwen, degene die in die kleine stukjes de schoonheid van de hele wereld verenigt . . ., en zo is voortdurend een bepaalde weerspiegeling en schittering van het goddelijke te zien.”

[Illustratieverantwoording op blz. 16]

All photos pages 16 & 17: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali-Opificio delle Pietre Dure di Firenze, Archivio Fotografico