De machtige Amazone — Levensader voor miljoenen

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN BRAZILIË

VERGELEKEN bij andere rivieren is hij een reus. Hij doorstroomt het grootste tropische regenwoud op aarde. Volgens onderzoekers is hij van vitaal belang voor onze planeet. Voor ontdekkingsreizigers en biologen is hij een paradijs. Maar voor miljoenen Brazilianen is hij ook een onmisbare communicatielijn. We hebben het over de Amazone, de ruggengraat van het Amazonegebied.

’De zee die een rivier is’ nader bekeken

Vanaf zijn bescheiden begin hoog in de Peruviaanse Andes, nog geen 160 kilometer van de Grote Oceaan, stroomt de Amazone — aangezwollen door het water van andere rivieren op zijn weg — zo’n 5000 meter omlaag naar de Atlantische Oceaan. Hij verandert diverse keren van naam voordat hij het Braziliaanse grondgebied bereikt, waar hij eerst de Solimões wordt genoemd. Na de samenvloeiing bij Manaus met zijn grootste zijrivier, de Rio Negro, wordt hij de machtige Amazone.

Er doet zich hier een ongewoon mooi schouwspel voor, de zogenoemde ontmoeting van de wateren. Het donkere, koffiekleurige water van de Rio Negro en het modderige water van de Solimões ontmoeten elkaar en stromen bijna 10 kilometer naast elkaar verder zonder zich te vermengen. Dit verschijnsel is het gevolg van diverse factoren, waaronder het verschil in samenstelling, dichtheid en temperatuur van de twee rivieren.

Door de controverse rond de voornaamste zijrivieren van de Amazone en hun bronnen, en ook de ingewikkelde geografie van de delta, is het moeilijk exact vast te stellen waar de Amazone begint en waar hij eindigt. Gaan we uit van zijn verste monding in het Pará-estuarium, waar schepen de rivier opvaren, dan is zijn lengte ongeveer 6750 kilometer. * Het bepalen van zijn totale lengte is echter „meer een kwestie van definitie dan van meting”, zegt de Braziliaanse editie van The Guinness Book of Records.

 Qua volume is de ontzaglijke grootte van de Amazone echter onbetwist. Zijn volume is groter dan dat van de Mississippi, de Nijl en de Yangzi Jiang bij elkaar. * Met een gemiddelde uitstroom van ruim 200.000 kubieke meter per seconde pompt deze monumentale rivier 15 à 20 procent van al het zoete water dat wereldwijd in de oceanen stroomt in de Atlantische Oceaan. In slechts 30 seconden zou hij de dorst van de mensheid voor een dag kunnen lessen — een liter water voor elk van de zes miljard wereldbewoners!

Door deze buitengewoon omvangrijke uitstroom wordt de zee „teruggedrongen” en vormt zich een laag zoet water die zich 200 kilometer ver in de Atlantische Oceaan uitstrekt. Het is niet verwonderlijk dat Vicente Yáñez Pinzón, een Spaanse zeevaarder die in juni 1500 de Amazone opvoer, hem Mar Dulce (Zoetwaterzee) noemde.

Voor degenen die deze grote rivier bevaren, heeft hij daar inderdaad alles van weg — een zee die een tapijt van wouden blank zet. Op sommige plaatsen is hij zo breed dat iemand die op een van de oevers staat de overkant niet kan zien. Tijdens overstromingen zijn bepaalde stukken van de rivier wel 50 kilometer breed! De diepte, die op sommige stukken gemiddeld 50 tot 80 meter bedraagt, varieert naargelang van de breedte. Op zijn smalste punt, bij Óbidos in de deelstaat Pará, is de rivier 130 meter diep.

Het verval van het grootste deel van de Amazone is heel gering — gemiddeld slechts 2 centimeter per kilometer. Door de flauwe helling van de monding is het getij tot ver stroomopwaarts merkbaar. Het effect ervan wordt zelfs gevoeld bij Óbidos, dat 800 kilometer van de riviermonding ligt.

Omdat de Amazone bijna parallel aan de evenaar loopt, profiteert de rivier van de zomers van beide halfronden. Afwisselend stromen de zijrivieren aan de linkeroever en die aan de rechteroever over. Doordat het peil in de rivieren stijgt en daalt, eerst aan de noordkant en dan aan de zuidkant, klopt de hele Amazone als een reusachtig hart. De jaarlijkse schommeling van het waterpeil in de Amazone varieert van 9 tot 12 meter. Overstromingen zijn belangrijk voor de landbouw in het gebied. Doordat de rivier een aanzienlijke hoeveelheid mineralen en organisch materiaal meevoert en op de oevers afzet, worden de uitgestrekte laaglanden vruchtbaar.

Wie heeft hem ontdekt en hoe werd het gebied gekoloniseerd?

Het was de Spaanse ontdekkingsreiziger Francisco de Orellana die als eerste Europeaan de Amazone afvoer en hem in 1542 die naam gaf. * Maar waarom Amazone? Orellana beweert getuige te zijn geweest van gevechten tussen stammen van vrouwelijke krijgers die hem deden denken aan de Amazonen uit de Griekse mythologie! Andere expedities volgden: de Spanjaarden, Engelsen, Hollanders en Portugezen gingen op onderzoek uit. Volgens de Enciclopédia Mirador Internacional pleegden de Portugezen „talloze gedurfde invallen om [land] langs de Negro, de Solimões en de Branco te veroveren en eisten ze het gebied officieel op in naam van de kroon”.

Om hun aanwezigheid in het gebied te consolideren, zorgden de Portugezen ervoor dat er zendingsactiviteit werd ontplooid. Dezelfde encyclopedie zegt dat ter verbreiding van het katholieke geloof en ter bevordering van de handel in „drogerijen uit de oerwouden” — hout, harsen, kruiden en specerijen — „leden van religieuze orden hun missieposten veelvuldig verplaatsten, altijd langs de rivieroevers. Uit deze talrijke posten zijn tientallen kleine dorpen ontstaan.”

Deze vroege activiteit in de zeventiende en achttiende eeuw en de latere ontwikkeling van rubberplantages tegen het eind van de negentiende eeuw leidden tot vaste kolonisatiepatronen in het gebied. Omdat de rivieren een natuurlijke toegangsweg vormden, vestigden mensen zich op de oevers en ontstonden er kleine steden en dorpen. De huidige bevolkingscentra in het centrale Amazonegebied zijn oude steden die uit deze voorgaande eeuwen stammen.

Hoe verplaatst men zich?

Het Amazonebekken is het grootste rivierbekken ter wereld; het beslaat zo’n zes miljoen vierkante kilometer. Het is groter dan heel Europa  zonder Rusland. Samen met zijn 1100 zijrivieren en andere kleinere waterlopen vormt de Amazone een ingewikkeld communicatienetwerk dat te vergelijken is met de bloedsomloop van het menselijk lichaam, met de Amazone als de aorta, de langste slagader in het lichaam. Dit uitgestrekte netwerk van waterwegen bevat twee derde van al het zoete water op aarde. Met zijn ruim 25.000 kilometer bevaarbare wateren speelt het een fundamentele rol in het vervoer en in het leven van de plaatselijke bevolking.

Miljoenen bewoners van het Amazonegebied maken gebruik van deze natuurlijke superwaterweg. Schepen in alle soorten en maten varen erop, zelfs grote trans-Atlantische schepen, die 1500 kilometer stroomopwaarts varen naar Manaus. Kleinere vracht- en passagiersschepen komen helemaal tot Iquitos in Peru, 3700 kilometer van de monding van de rivier. Een groot deel van de natuurlijke rijkdommen van het Amazonegebied verlaat de streek via de Amazone, en producten uit andere delen van de wereld arriveren via dezelfde weg. Ook op de Madeira, de grootste zijrivier, die ruim 3000 kilometer lang is, gonst het van commerciële activiteit. Deze intense handel zorgt jaarlijks voor ongeveer twee miljoen ton lading in het Amazonebekken. Het drukste deel van de rivier is dat tussen Manaus en Belém, dat aan de riviermonding ligt.

Hoe is het leven langs de rivier?

Dat de bevolking verspreid aan de rivier woont, duidt erop dat ze afhankelijk zijn van riviervervoer en hun voorkeur uitgaat naar de vruchtbare grond van de laaglanden. Volgens Altomir, een plaatselijke bewoner, „heeft de bevolking langs de rivier in deze gebieden kleine boerenbedrijven waar voornamelijk cassave wordt verbouwd — gebruikt om maniokmeel te maken — die samen met vis het basisvoedsel vormt. Ze verbouwen ook watermeloenen, bananen en maïs en doen aan veeteelt.” Maar als het land onder water komt te staan, moet het vee snel naar andere gebieden worden overgebracht, soms per vlot.

Om de grillen van de rivier te ondervangen, worden de huizen aan de rivier op palen gebouwd en worden er drijvende huizen gebouwd  op vlotten, die dicht bij de steden worden vastgelegd. De mensen „zijn heel gastvrij en begroeten vreemdelingen met een glimlach”, zegt Belarmino, die dikwijls op de rivier vaart.

Vaak ziet men kleine kano’s op grotere schepen afvaren om goederen te verkopen en te ruilen — of om de rivier op gesleept te worden. De kanovaarder krijgt een touw toegeworpen, dat hij aan zijn boot vastmaakt. Plaatselijke producten, zoals koolpalm, Braziliaanse wijnpalm, maniokmeel, noten en vis (waaronder zoetwaterkreeft) worden verkocht of geruild voor graanproducten en industriële goederen.

De rivier is een bron van inkomsten voor duizenden Brazilianen die de kost verdienen met het overzetten van lading en passagiers. Ze is ook een natuurlijk transportmiddel voor het hout dat komt van de zagerijen die verder het bos in liggen.

Een groot deel van het eiwit dat de plaatselijke bevolking binnenkrijgt, komt uit de rivier. „Er is berekend dat de Amazone zo’n 2000 soorten vis bevat, veel meer dan enig ander rivierenstelsel op aarde”, zegt het boek Vida Selvagem nos Rios. Na zijn expeditie naar het Amazonegebied zei de beroemde oceanograaf Jacques-Yves Cousteau zelfs dat ’er meer soorten vis in de Amazone zitten dan in de Atlantische Oceaan’.

Een van de in het water levende dieren is de plantenetende lamantijn, een bedreigde soort zeekoe. Het is een fel begeerde vangst, omdat een flinke lamantijn meer dan 100 liter olie kan opleveren. Dit zoogdier is gemiddeld 2,5 meter lang en weegt zo’n 350 kilo. Daarnaast is er de pirarucu of arapaima, een zoetwaterreus die wel de Braziliaanse kabeljauw wordt genoemd. Hij is gemiddeld zo’n 2 meter lang en weegt ongeveer 70 kilo. De bouto of Orinocodolfijn en de tucuxi of Amazonedolfijn, die zich af en toe even laten zien, vormen een verrukkelijk schouwspel.

Bijzonder vervoer per schip

Schepen zijn sinds jaar en dag een essentieel onderdeel van het leven in het Amazonegebied.  Ze vormen de basis voor het bestaan van duizenden parlevinkers die hun producten daar verkopen en zo een vleugje beschaving naar geïsoleerde riviergemeenschappen brengen. Ze zorgen ook voor goedkoop vervoer naar steden en dorpen in het binnenland die niet over de weg te bereiken zijn. De meeste passagiers brengen de reis door in hangmatten, die dicht bijeen opgehangen worden. Dat verklaart de stormloop wanneer een schip aanmeert — iedereen wil een goed plekje om zijn hangmat op te hangen. Degenen die op het benedendek reizen, zullen de ruimte moeten delen met allerlei lading. Omdat reizigers spraakzaam zijn, is het makkelijk om vriendschappen te sluiten — en daar is ruimschoots tijd voor, omdat de reizen meestal verscheidene dagen duren.

Bij Manaus is het rivierverkeer heel druk omdat de haven van Manaus de belangrijkste is in het Amazonegebied. Daar ligt het verzamelpunt voor de opbrengst van een uitgestrekt gebied, waartoe delen van Peru, Bolivia en Colombia behoren. Ook het ecotoerisme gedijt, met bezoekers uit Zuid-Amerika en de rest van de wereld.

Een onvergetelijk bezoek

Misschien bent u in de gelegenheid om een bezoek te brengen aan dit verbazingwekkende gebied dat ontdekkingsreizigers in verrukking heeft gebracht maar nog heel wat geheimen bergt. Een reis naar het Amazonegebied verschaft niet alleen een duidelijk beeld van het natuurschoon van het regenwoud, maar wekt ook gevoelens van diepe eerbied voor de Schepper van alle dingen — waaronder dit machtige rivierenstelsel. — Psalm 24:1, 2.

[Voetnoten]

[Kader/Illustratie op blz. 17]

DE POROROCA, EEN INDRUKWEKKEND VERSCHIJNSEL

In het mondingsgebied van de Amazone doet zich doordat het water van de Amazone op dat van de binnendringende zee stuit, een luid en uiterst destructief verschijnsel voor. Het zeewater wordt bij opkomende vloed tegengehouden door de snelle tegenstroom van de rivier. Het niveau van de zee buiten de riviermonding stijgt totdat de rivier het zeewater niet langer kan tegenhouden. Dan raast er een reusachtige muur van water de rivier op, die nu in tegengestelde richting stroomt. Stukken van de rivieroever worden weggeslagen en bomen ontworteld en er blijft een spoor van verwoesting achter. De enorme golven die door de kracht van deze twee tegengestelde stromingen ontstaan, kunnen een hoogte van vier meter bereiken, en het oorverdovende lawaai als gevolg van de botsing is in de wijde omtrek te horen. Het is het geluid van de pororoca, de bore of vloedbranding.

[Kaarten op blz. 13]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

ANDES

Bron van de Amazone

Machu Picchu, Peru

AMAZONEBEKKEN

Iquitos, Peru

Amazone (Solimões)

MANAUS

Negro

Madeira

Óbidos

Amazone

Pará

BELÉM

[Verantwoording]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Illustraties op blz. 15]

1. Een dorpsmeisje

2. Huizen op palen langs de rivieroever

3. Het donkere water van de Negro ontmoet de modderige Solimões bij Manaus

4. De Rio Negro voedt de Amazone

[Verantwoording]

Photos 1 and 2: Ricardo Beliel/SocialPhotos; photos 3 and 4: Lidio Parente/SocialPhotos

[Illustraties op blz. 16, 17]

1. De haven van Manaus

2. Scheepspassagiers in hangmatten

3. Vissen per kano

[Verantwoording]

Photo 1: Lidio Parente/SocialPhotos; photos 2 and 3: Ricardo Beliel/SocialPhotos

[Illustratieverantwoording op blz. 17]

Sunset: Ricardo Beliel/SocialPhotos; surfer: AP Photo/Paulo Santos