Zeppelins — Sensationele reuzen van het luchtruim

 „MIJN vader was radiotelegrafist aan boord van een zeppelin, en daar genoot hij elke minuut van”, vertelde Ingeborg Waldorf aan Ontwaakt! In het begin van de twintigste eeuw vervulden deze reusachtige luchtschepen een groot deel van de wereld beslist met ontzag. Waar ze ook heen gingen, ze waren een sensatie.

Het tijdperk van de reusachtige luchtschepen beslaat het begin van de twintigste eeuw. Ze waren nadrukkelijk op het wereldtoneel aanwezig vanwege hun spectaculaire prestaties — die weer werden tenietgedaan door even spectaculaire rampen. Met het verongelukken van de Hindenburg in 1937 in Lakehurst (New Jersey, VS) kwam er een abrupt einde aan het tijdperk. Maar dat tijdperk kent een boeiende geschiedenis.

Van heteluchtballonnen tot luchtschepen

Eeuwenlang hadden uitvinders geprobeerd een manier te vinden om de mens te laten vliegen. De achttiende-eeuwse Fransen Joseph-Michel en Jacques-Étienne Montgolfier zagen dat rook opstijgt en concludeerden dat rook een bijzondere eigenschap moest hebben die misschien kon worden gebruikt om mensen te laten vliegen. Daarom maakten ze een enorme zak van papier en stof en hielden die boven een rokend vuur. Dorpelingen die waren samengestroomd om het experiment te zien, stonden perplex toen de zak opsteeg in de lucht. Dat was in juni 1783 en de gebroeders Montgolfier hadden de heteluchtballon uitgevonden.Vijf maanden later vond de eerste bemande vlucht plaats in een Montgolfierballon.

Het nadeel van ballonnen was echter dat ze meedreven met de wind en niet in een bepaalde richting konden worden gestuurd. Om de ballon bestuurbaar te maken, was er behoefte aan een voortstuwingsmethode. De eerste die aërostatische lift met voortstuwing combineerde was de Fransman Henri Giffard, die in 1852 met een luchtschip vloog dat door stoom werd aangedreven. In plaats van hete lucht gebruikte hij waterstof, een gas dat lichter is dan lucht, om voor lift te zorgen. Omdat Giffards luchtschip kon worden bestuurd, werd het een dirigible genoemd — van het Latijnse dirigere, wat „sturen” betekent.

Ongeveer tien jaar later ging een Duitse legerofficier naar Noord-Amerika om de Burgeroorlog gade te slaan, waar beide partijen ballonnen hadden ingezet voor het verkennen van vijandelijke posities. Zijn eerste ballonvlucht, hoog boven de rivier de Mississippi, maakte zo’n indruk op de officier dat zijn naam onlosmakelijk met luchtschepen verbonden raakte. Dat was graaf Ferdinand von Zeppelin.

De reusachtige luchtschepen van graaf Zeppelin

Volgens sommige verhalen heeft Zeppelin van David Schwarz, een Kroatische uitvinder, een ontwerp gekocht voor een luchtschip met een aluminium frame. Het idee van een luchtschip dat groot genoeg was voor het vervoer van een groot aantal passagiers of een zware lading fascineerde Zeppelin. Zijn luchtschepen onderscheidden zich door hun enorme afmeting en hun sigaarvorm. Zeppelins hadden een metalen frame of geraamte overtrokken met textiel. * In of onder het geraamte hing een bak of gondel waarin de bemanning zat. De passagiers zaten in de gondel of in de buik van het luchtschip. Voor lift werd gezorgd door waterstofgas dat zich in een aantal compartimenten — gascellen of gaszakken — binnen in het geraamte bevond. Motoren, die aan het frame waren bevestigd, zorgden voor de voortstuwing. Toen  graaf Zeppelin met luchtschepen experimenteerde, werd hij als een overmoedige excentriekeling beschouwd. Maar zijn dag zou nog komen.

Graaf Zeppelin verliet de militaire dienst en concentreerde zich op het ontwerpen en bouwen van luchtschepen. Zijn eerste zeppelin maakte in juli 1900 zijn eerste vlucht vlak bij Friedrichshafen (Duitsland). Langs de oevers van de Bodensee stonden drommen mensen toen het cilindervormige luchtschip, dat een lengte had van ongeveer 127 meter, achttien minuten lang over het water vloog. Het luchtschipbouwbedrijf Luftschiffbau Zeppelin GmbH werd opgericht en andere luchtschepen volgden. De graaf werd niet langer als excentriekeling gezien; hij was in de hele wereld een beroemdheid. De keizer noemde hem de grootste Duitser van de twintigste eeuw.

De eerste luchtvaartdienst ter wereld

Graaf Zeppelin zag zijn reusachtige luchtschepen als een manier om voor Duitsland het oppergezag in de lucht te verwerven. Tijdens de Eerste Wereldoorlog gebruikten de Duitse strijdkrachten zeppelins om vijandelijk gebied te bespioneren en er zelfs bommen te werpen. Het was zelfs zo dat de meest verwoestende luchtaanval in die oorlog uitgevoerd werd met een zeppelin die boven Londen vloog.

Liefhebbers van burgerluchtschepen zagen echter het potentieel van een luchtvaartdienst voor passagiers. Daarom werd in 1909 de Deutsche Luftschiffahrts-Aktien-Gesellschaft opgericht, de eerste luchtvaartdienst voor passagiers ter wereld. In latere jaren werd die dienst uitgebreid tot buiten Europa. De zeppelins Graf Zeppelin en Hindenburg maakten retourvluchten van Duitsland naar Rio de Janeiro en naar Lakehurst.

De zeppelinkoorts had de Verenigde Staten in haar greep. Na de eerste oversteek van de Graf Zeppelin over de Atlantische Oceaan van Friedrichshafen naar de Amerikaanse oostkust in 1928 — tijdens welke het luchtschip beschadigd raakte — rende president Coolidge het gazon van het Witte Huis op om naar de overvliegende kolos te kijken. In New York heerste een grenzeloos enthousiasme; de stad onthaalde de bemanning van de Graf op een parade met serpentines en confetti.

Een kijkje binnen in de Hindenburg

De vlucht in een luchtschip was wel wat anders dan het reizen in een modern vliegtuig. Stel u gaat aan boord van de Hindenburg, die drie keer zo lang was als een jumbojet en zo hoog als een gebouw van dertien verdiepingen. U zou geen zitplaats toegewezen krijgen maar een hut met een bed en wasgelegenheid. Voor het opstijgen hoeft u uw veiligheidsgordel niet vast te maken. In plaats daarvan zou u in uw hut kunnen blijven of door de lounge of over het promenadedek kunnen wandelen, terwijl u uit de ramen kijkt die zelfs geopend kunnen worden. Al die faciliteiten voor passagiers bevonden zich in de enorme romp van het luchtschip.

Volgens het boek Hindenburg — An Illustrated History gebruikten vijftig passagiers de maaltijd in de eetzaal, gezeten aan tafels gedekt met wit damast en fraai zilverbestek en porselein. Tijdens zo’n oversteek over de Atlantische Oceaan gebruikte het keukenpersoneel 200 kilo vlees en gevogelte, 800 eieren en 100 kilo boter, terwijl de maaltijden bereid werden in een kombuis die was uitgerust met een elektrisch fornuis, elektrische ovens, een ijsmachine en een koelkast. Een kleine vleugel sierde de lounge waar een stewardess zich over de passagiers ontfermde.

De Hindenburg was gebouwd voor comfort, niet voor snelheid. Met een kruissnelheid van bijna 130 kilometer per uur op een hoogte van 200 meter maakte de Hindenburg in 1936 in bijna 43 uur zijn snelste Noord-Atlantische oversteek. Normaalgesproken verliep de reis rustig. Op één vlucht vanuit  Lakehurst was een vrouwelijke passagier zo moe toen ze aan boord ging dat ze in haar hut bleef om te slapen. Later riep ze de steward om te vernemen wanneer het luchtschip nu eindelijk eens zou vertrekken. De onthutste steward legde uit dat ze al meer dan twee uur in de lucht waren. „Ik geloof u niet”, snauwde ze. De dame was pas overtuigd toen ze naar de lounge ging en door de ramen keek, en een paar honderd meter onder haar de kust van New England ontwaarde.

Het beroemdste luchtvaartuig dat ooit heeft gevlogen

Het hoogtepunt van het zeppelintijdperk kwam in 1929 toen de Graf Zeppelin rond de wereld vloog. Met een officiële start in Lakehurst vloog het luchtschip van west naar oost in 21 dagen om de wereld, landde in Friedrichshafen en in Tokio — waar een kwart miljoen mensen samenstroomden om hem te verwelkomen — en ook in San Francisco en Los Angeles. Twee jaar later schreef de Graf opnieuw geschiedenis toen hij een vlucht maakte voor een arctische ontmoeting met een Russische ijsbreker. Hindenburg — An Illustrated History licht toe: „De Graf Zeppelin had tegen die tijd een bijna mystieke reputatie verworven. Overal waar hij kwam, zorgde hij voor opschudding. Er kan waarschijnlijk gerust gezegd worden dat hij het allerberoemdste luchtvaartuig was dat ooit heeft gevlogen — de hedendaagse Concorde meegerekend.”

Ook andere landen voorzagen een grote toekomst voor luchtschepen van het stijve type. Groot-Brittannië maakte plannen voor een vloot van zilverkleurige reuzen om de uithoeken van zijn rijk te verenigen door geregelde vluchten naar India en Australië. In de Verenigde Staten was de Shenandoah het eerste stijve luchtschip dat helium in plaats van het brandbare waterstofgas gebruikte om lift te verschaffen. De Akron en de Macon hadden elk de capaciteit om tijdens de vlucht kleine luchtvaartuigen die in de romp van het schip stonden opgeslagen, uit te zetten en te laten landen. De Macon, die radiobesturingsapparatuur had, werd het eerste volledig doeltreffende luchtvaartuig dat vracht vervoerde.

Spectaculaire rampen

„Ja, mijn vader hield echt van vliegen”, zei Ingeborg Waldorf, die aan het begin werd genoemd. „Maar hij maakte zich zorgen om de risico’s.” Haar vader vloog tijdens de Eerste Wereldoorlog, maar zelfs in vredestijd was het vliegen in een luchtschip — ondanks alle beroemde prestaties — een hachelijke affaire. Hoe dat zo?

 Een van de grootste vijanden van de zeppelin was het weer. Van de eerste 24 luchtschepen die door graaf Zeppelin en zijn firma werden gebouwd, vielen er 8 ten prooi aan de elementen. In 1925 werd het Amerikaanse luchtschip Shenandoah halverwege een vlucht door felle winden uiteengescheurd. En nog twee ongelukken met luchtschepen die door slecht weer werden veroorzaakt — met de Akron in 1933 en de Macon nog geen twee jaar later — luidden ten slotte het einde in van het Amerikaanse tijdperk van reuzenluchtschepen van het stijve type.

Groot-Brittannië had zijn hoop gericht op de R 101. In 1930 kwam de R 101 op zijn eerste trip van Groot-Brittannië naar India niet verder dan Frankrijk, waar hij in noodweer terechtkwam en verongelukte. Een schrijver bericht dat „geen ramp sinds de ondergang van de Titanic in 1912 bij het Britse volk zo’n schok teweeg had gebracht”. Aan de hoogtijdagen van Britse stijve luchtschepen was een einde gekomen.

In de Duitse zeppelinindustrie had men er niettemin nog het volste vertrouwen in. Toen kwam de ramp die de wereld schokte. In mei 1937 zette de Hindenburg op een vlucht van Frankfurt naar New Jersey de landing in op de marineluchtvaartbasis Lakehurst. Plotseling verscheen er aan de bovenkant van de buitenste bekleding, vlak bij de staart, een kleine wolk van vuur. Waterstof in de gascellen maakte van het luchtschip al snel een vlammenzee. Zesendertig mensen kwamen om.

Voor het eerst waren er cameramannen van het nieuws ter plekke die een ramp konden verslaan terwijl die zich ontvouwde. Een 34 seconden tellende nieuwsfilm van de ramp — vanaf het moment van de eerste vlam totdat de kolos tegen de grond sloeg — werd over de hele wereld getoond, samen met het geëmotioneerde commentaar van de verslaggever: „Hij brandt, hij vliegt in brand . . . O, de mensen en alle passagiers!” Het tijdperk van het reuzenluchtschip duurde meer dan dertig jaar; in zekere zin kwam er in 34 seconden een einde aan.

Een nieuwe generatie zeppelins

Friedrichshafen is zijn fascinatie voor zeppelins nooit kwijtgeraakt. Het Zeppelinmuseum neemt de bezoekers mee terug in de tijd en biedt hen de mogelijkheid in een gereconstrueerd deel van de Hindenburg te stappen. Een museumgids, die de echte Hindenburg nog heeft gezien tijdens de Olympische Spelen van Berlijn in 1936, vertelde Ontwaakt!: „Het is niet te beschrijven wat er door je heen ging bij het zien van een zeppelin. Het was overweldigend.”

Men zegt dat er een nieuwe generatie zeppelins op komst is, die voorzien zijn van moderne technische snufjes. De nieuwe zeppelins, kleiner dan hun reusachtige voorgangers, zijn ontworpen voor „exclusief, rustig en milieuvriendelijk toerisme”. Zullen ze net zoveel teweegbrengen als hun voorgangers, de sensationele reuzen van het luchtruim? De tijd zal het leren.

[Voetnoot]

[Illustratie op blz. 10]

Graaf Ferdinand von Zeppelin

[Verantwoording]

Photos on page 10: Archiv der Luftschiffbau Zeppelin GmbH

[Illustraties op blz. 11]

Boeing 747

Hindenburg

Titanic

[Illustraties op blz. 12, 13]

Van links naar rechts: De „Graf Zeppelin” boven Philadelphia; de controlekamer; de gastenlounge

[Verantwoording]

Archiv der Luftschiffbau Zeppelin GmbH

[Illustraties op blz. 14]

Mede door de ramp met de „Hindenburg” in 1937 bij Lakehurst kwam er op dramatische wijze een eind aan het tijdperk van de reusachtige luchtschepen

[Verantwoording]

Photos: Brown Brothers