Steeds meer geleerdheid — maar weinig verandering

„Ondanks de recente wetenschappelijke triomfen, geloof ik dat de mens in de laatste tweeduizend jaar niet erg veranderd is en daarom moeten wij nog steeds van geschiedenis proberen te leren.” — Kenneth Clark, Civilisatie.

ER HEBBEN zich in de loop van de eeuwen beslist opmerkelijke ontwikkelingen in de wetenschap voorgedaan. In het blad Time wordt gezegd dat daardoor „miljoenen van ons nu de hoogste levensstandaard aller tijden genieten”. Enkele van de grootste vorderingen hebben plaatsgevonden in de geneeskunde. In de Middeleeuwen ’was de geneeskunde primitief en hard’, zegt de geschiedkundige Zoé Oldenbourg. „Als de dokter kwam, liep je evenveel kans te sterven als te genezen.”

Niet altijd bereid tot leren

Mensen zijn niet altijd bereid geweest tot leren. Tegen het eind van de negentiende eeuw bijvoorbeeld negeerden veel artsen het onomstotelijke bewijs dat zijzelf op de een of andere manier hun patiënten besmetten. En dus volhardden ze in gevaarlijke gewoonten en weigerden hun handen te wassen voordat ze van de ene patiënt naar de andere gingen.

Toch bleven wetenschap en techniek vooruitgang boeken. Logischerwijs hadden mensen dus uit vroegere ervaringen moeten leren hoe de wereld tot een gelukkiger en veiliger oord te maken. Maar het is anders gelopen.

Neem nu Europa eens in de zeventiende eeuw. Die periode werd beschreven als een tijdperk van verlichting en rede. Toch blijft het een feit dat er bij alle „geniale uitschieters in kunsten en wetenschappen”, aldus Kenneth Clark, „nog steeds zinloze vervolgingen bestonden en afschuwelijke oorlogen met onvergelijkbare wreedheden”.

In onze tijd bestaat er nog steeds een zekere onwil om lering uit het verleden te trekken en zo de gemaakte fouten te vermijden. Als gevolg daarvan lijkt zelfs ons voortbestaan op deze planeet gevaar te lopen. De schrijver Joseph Needham kwam tot de conclusie dat de situatie zo hachelijk is geworden dat ’we alleen nog maar kunnen hopen en bidden dat maniakken geen krachten op de mensheid zullen loslaten die alle leven op aarde zouden kunnen wegvagen’.

Hoe komt het dat we ondanks alle genialiteit en geleerdheid van de mens nog steeds vastzitten in een wereld vol geweld en onmenselijkheid? Zal dat ooit veranderen? In de volgende twee artikelen zal op deze vragen worden ingegaan.

[Illustratieverantwoording op blz. 3]

COVER: WWI cannons: U.S. National Archives photo; WWII Holocaust victims: Robert A. Schmuhl, courtesy of USHMM Photo Archives

Pages 2 and 3: B-17 bomber: USAF photo; woman: Instituto Municipal de Historia, Barcelona; refugees: UN PHOTO 186797/ J. Isaac; 23 kiloton explosion: U.S. Department of Energy photograph