De verbazingwekkende mossel geeft geheimen prijs

WAT produceert een waterbestendige superlijm, fungeert als stofzuiger en leert zelfs wetenschappers een lesje in genreparatie? Het nederige schelpdiertje dat we als de mossel kennen!

Mosselen komen overal ter wereld voor. Sommige leven in zee. Andere bewonen rivieren en zoetwatermeren. In hun tweekleppige schelp zit een zacht lichaam dat bedekt is met een huidachtig orgaan, de mantel. Zoals bij alle weekdieren het geval is, maakt de mantel de schelp door calcium en kooldioxide te mengen die het diertje aan zijn voedsel en het omringende water onttrekt. Om dat te evenaren zouden wij mensen stukken steen moeten eten, ze inwendig verwerken en dan uitscheiden als geprefabriceerde bouwmaterialen die automatisch muren en daken vormen! Onderzoekers zijn echter niet zozeer geïnteresseerd in de schelp maar in de voet van de zeemossel.

Superlijm

Probeer eens een mossel van een steen los te wrikken en u zult ontdekken hoe ongelooflijk vast ze zitten — voor de mossel noodzakelijk om de scherpe snavel van een hongerige zeevogel of de beukende golven van de zee te weerstaan. Hoe kunnen ze zich zo goed vasthechten? Wanneer ze een plekje om te wonen kiezen, steken ze hun tongvormige voet uit hun schelp en drukken die tegen een massief oppervlak. Speciale klieren vullen een groef over de lengte van de voet met een vloeibaar eiwitmengsel. Deze vloeistof verhardt snel tot een dunne, elastische draad van zo’n twee centimeter lang. Dan spuit er uit een soort kussentje aan het eind van deze draad een kloddertje natuurlijm, de mossel tilt de voet op en ankerlijn nummer één zit vast. Deze strategisch geplaatste draden vormen een bundel (byssus) en hechten de mossel aan de nieuwe woonplek zoals scheerlijnen een tent op zijn plaats houden. Het hele karwei vergt slechts drie of vier minuten. — Zie diagram.

Stel u eens voor: een heel sterke lijm die niet giftig is, zo flexibel is dat hij tot in de kleinste hoekjes en gaatjes kan doordringen, en die aan elk oppervlak hecht, zelfs onder water. Scheepsbouwers zouden daar heel blij mee zijn om schepen te repareren zonder ze in een droogdok te hoeven zetten. Carrosserieherstellers zouden graag een echt waterbestendige verf willen die roest voorkomt. Chirurgen zouden gebaat zijn bij een veilig hechtmiddel om gebroken botten bijeen te houden en wonden te dichten. Tandartsen zouden er gaatjes mee kunnen vullen en afgebroken tanden mee kunnen herstellen. De lijst van mogelijke toepassingen lijkt oneindig.

Maar wetenschappers zijn niet van plan deze superlijm door de mossel zelf te laten produceren. Voor één gram lijm zouden zo’n 10.000 van deze schelpdieren nodig zijn. Genoeg mosselen verzamelen om te voldoen aan de totale behoefte aan superlijm in de wereld zou dan ook de hele mosselpopulatie uitroeien, waarvan veel soorten toch al bedreigd zijn. In plaats daarvan hebben Amerikaanse onderzoekers de genen voor het verkrijgen van vijf mossellijmeiwitten geïsoleerd en gekloond en gaan die binnenkort in het laboratorium in massa produceren zodat bedrijven ze kunnen testen. Ook Britse wetenschappers doen  onderzoek naar een van deze lijmeiwitten. Maar de mossel blijft ze een stap voor. Alleen de mossel weet instinctief welk eiwitmengsel precies nodig is voor elk oppervlak. Moleculair bioloog Frank Roberto heeft zich vol bewondering afgevraagd: „Hoe doe je dat ooit na?”

De stofzuiger

Mosselen zijn filterfeeders: de meeste soorten zuigen dagelijks enkele liters water in hun lichaam op en halen daar niet alleen voedsel en zuurstof uit maar ook verontreinigende stoffen zoals schadelijke bacteriën en giftige chemicaliën. Dat vermogen maakt mosselen tot uitstekende waterzuiveraars. Het maakt ze ook tot goede bio-indicators voor waterverontreiniging. Rond het olieveld Ekofisk voor de Noorse kust zijn bijvoorbeeld honderden mosselen uitgezet. Om de paar maanden halen wetenschappers ze naar boven en meten de hoeveelheid verontreiniging in hun schelp om te zien of het zeeleven schade ondervindt van de geloosde chemicaliën. Sinds 1986 worden mosselen en oesters gebruikt in het Mussel Watch Project in de kust- en binnenwateren van Noord-Amerika. Onderzoekers krijgen een goed beeld van eventuele veranderingen in waterkwaliteit door jaarlijks de ophoping van chemicaliën in de schelpdieren te controleren. Heel nuttig!

Eén zoetwatermossel, de driehoeksmossel, wordt vaak als een plaag beschouwd. Deze mossel, die niet groter is dan een duimnagel, is inheems in Oost-Europa en werd waarschijnlijk in het midden van de jaren ’80 per ongeluk in Noord-Amerika geïntroduceerd  doordat een trans-Atlantisch schip zijn ballastwater loosde. Ver van hun natuurlijke vijanden hebben ze zich in de Grote Meren en aangrenzende waterwegen snel vermenigvuldigd en voor miljoenen dollars schade veroorzaakt door verstopping van aanvoerpijpen en korstvorming aan boten, pieren en bruggen. Ze hebben zelfs enkele inheemse mosselsoorten verdrongen.

Er zit echter ook een goede kant aan. Omdat driehoeksmosselen heel veel water filteren, klaren ze troebel meerwater snel op door de erin zwevende algen op te slokken. Onder water kunnen dan volop groene planten groeien, wat weer andere meerbewoners aantrekt. Momenteel onderzoeken wetenschappers het idee om het filtervermogen van mosselen te gebruiken om schadelijke bacteriën uit leidingwater te halen en de werking van afvalwaterzuiveringsinstallaties te versterken.

Wat de mossel nog meer kan

Wist u dat bepaalde zoetwatermosselen natuurlijke parels maken, waarvan sommige heel kostbaar zijn? Als u met parelmoer ingelegde sieraden draagt of kleding met parelmoeren knoopjes hebt, zouden ook die weleens van mosselen afkomstig kunnen zijn. Glinsterend, iriserend parelmoer komt van de binnenbekleding van hun schelpen en wordt vaak gebruikt om cultivéparels te maken. Er wordt een heel klein stukje parelmoer uit een mosselschelp gesneden en in een oester geplant. De oester reageert op deze irritatie door het stukje in te kapselen met lagen parelmoer, waardoor uiteindelijk een parel ontstaat.

Uiteraard dienen sommige zeemosselen ons ook tot voedsel! Al eeuwenlang eten mensen op allerlei manieren het heerlijke, voedzame vlees van de mossel. In Frankrijk zou u eens moules marinière kunnen proberen: mosselen die in een bouillon van witte wijn en sjalotten zijn gestoomd. Spanjaarden hebben ze liever in een kleurrijke paella, terwijl de Belgen ze in een grote, stomende pan met friet erbij serveren. Overal ter wereld houden grote bedrijven zich met de commerciële mosselvisserij bezig, hoewel er in sommige Europese landen nog steeds familiebedrijfjes werkzaam zijn. Een waarschuwing: als u deze smakelijke schelpdieren eens wilt proberen, zorg er dan voor dat ze van een betrouwbare leverancier afkomstig zijn. Raap ze nooit zelf aan de kust tenzij u absoluut zeker weet dat het water niet verontreinigd is.

Wie weet welke andere geheimen de mossel nog zal prijsgeven! Men vermoedt immers dat sommige van deze diertjes wel meer dan een eeuw oud kunnen worden! Mosselen hebben een piepklein hartje dat doorzichtig bloed rondpompt, maar ze hebben geen hersenen. Hoe doet de mossel dan de verbazingwekkende dingen die hiervoor beschreven zijn? De bijbel antwoordt: „Houd u intens bezig met de aarde, en ze zal u onderrichten; en de vissen der zee zullen het u bekendmaken. Wie onder al deze weet niet heel goed dat Jehovah’s hand zelf dit heeft gedaan?” — Job 12:8, 9.

[Kader/Illustratie op blz. 24]

De genreparateur

De diepzeemossel leeft op een van de meest ongastvrije plaatsen op aarde, de Midden-Atlantische Rug, waar warmwaterbronnen zwaar giftige chemicaliën uitspuwen die voortdurend de genetische structuur van het diertje beschadigen. Maar dankzij speciale enzymen kunnen deze mosselen hun DNA steeds weer repareren. Wetenschappers bestuderen deze enzymen in de hoop te ontdekken hoe menselijk DNA dat door ziekte of ouderdom beschadigd is, gerepareerd kan worden.

[Diagram/Illustratie op blz. 23]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

De hechtmethode die veel mosselen gebruiken

Voet

Stam

Byssusdraden

Draad

Kleefstof

[Illustratie op blz. 22]

Mosselen zijn uitstekende waterzuiveraars

[Verantwoording]

Ontario Ministry of Natural Resources/Michigan Sea Grant

[Illustraties op blz. 23]

Perna viridis

Gewone mossel

Driehoeksmossel

Californische mossel

Villosa iris

(Mosselen niet op schaal afgebeeld)

[Verantwoording]

Asian green: Courtesy of Mote Marine Laboratory; zebra: S. van Mechelen/University of Amsterdam/Michigan Sea Grant; villosa iris mussel and bottom left: © M. C. Barnhart

[Illustratie op blz. 24]

In paella, een kleurrijk Spaans gerecht, zitten vaak mosselen