1, 2. Ko e heigoa ne tupu ki a Paulo mo Sila i Filipi? (Kikite fakatino he kamataaga.)

MANAMANATU ke he mena ne tupu. Kavi ke he tuloto pō. Tokoua e misionare ko Paulo mo Sila ne haia he matakavi pouli mo e hokulo he fale puipui he maaga ko Filipi. Nakai maeke a laua ke lutu ha kua līlī e tau hui ha laua mo e mamahi e tau tua ha kua fahi e lautolu a laua. (Gahua 16:23, 24) Fai magaaho he aho ia, ne toho he matakau a Paulo mo Sila ke he malē. Fakafili e lautolu a laua i ai. Ne hē kehe e lautolu e tau mena tui ha laua ti fahi fakakelea a laua aki e tau akau. (Gahua 16:16-22) Nakai fakafili tonu mooli! Ko e tagata Roma a Paulo, ti kua latatonu a ia ke moua e fakafili tonu. *​—Kikite matahui tala.

² He nofo a Paulo he fale puipui ne liga manatu a ia hagaao ke he mena ne tupu he aho ia mo e tau tagata ne nonofo i Filipi. Nakai fai sunako a lautolu he maaga, nakai tuga e falu maaga ne ahiahi atu a Paulo ki ai. Ti lata he tau Iutaia ke  tapuaki i fafo he tau gutuhala he maaga ne tata ke he vailele. (Gahua 16:13, 14) Pihia kia e mena nei ha kua nakai toko hogofulu e tagata taane Iutaia ne nonofo he maaga, ko e numera ne lata ke fai sunako? Ko e tau tagata ne nonofo i Filipi ne matalahi ke eke mo tau tagata Roma. (Gahua 16:21) Kakano haia ne liga nakai manatu a lautolu ko Paulo mo Sila ko e tau Iutaia, kua eke foki mo tau tagata Roma. Nakai iloa tonu e tautolu, ka e iloa e tautolu na tuku fakakelea a Paulo mo Sila ke he fale puipui.

3. Ko e ha ne liga nakai maama e Paulo e kakano ne tuku a ia he fale puipui, ka e fēfē e aga haana?

³ Liga manatu foki a Paulo ke he kakano ati hoko atu a ia ki Filipi. He falu mahina fakamua atu, ko Paulo he taha faahi he Tahi Aegean i Asia Tote. Magaaho ne haia a Paulo i ai, ne matutaki e agaaga tapu ke taofi a ia he fakamatala he falu matakavi. Tuga kua omoi he agaaga tapu a ia ke fano ke he taha matakavi foki. (Gahua 16:6, 7) Ki fe? He haia a Paulo i Tiroa, ne moua e ia e fakakiteaga ne tala age ki a ia: “Hau a ki Maketonia.” Kua maaliali mooli e finagalo ha Iehova! Ti fina atu agataha a Paulo ki Maketonia. (Totou Gahua 16:8-10.) Ka ko e heigoa foki ne tupu? Nakai leva he hoko atu a ia ki Maketonia, ne tuku a ia he fale puipui! Ko e ha ne fakaatā e Iehova e mena nei ke tupu ki a Paulo? Fiha e leva ka nofo a ia he fale puipui? Pete ni ka manamanatu a Paulo ke he tau mena nei, ne tumau ni e tua haana ke malolō mo e tumau ni e fiafia haana. Ati “liogi ai mo e lologo a Paulo mo Sila ke he Atua.” (Gahua 16:25) Ko e mafola he Atua ne fakamafana e tau loto mo e tau manamanatuaga ha laua.

4, 5. (a) Maeke fēfē e tuaga ha tautolu ke tuga ha Paulo? (e) Amanaki fēfē e tuaga ha Paulo ti hiki?

⁴ Kua logona hifo pihia nakai a koe tuga a Paulo? Liga fai magaaho he moui haau ka ole a koe ke he Atua ke lagomatai a koe ke taute e fifiliaga ti logona hifo e koe kua muitua a koe ke he takitakiaga he agaaga tapu. Ka e mogo fakamui, ne loga e paleko ne moua e koe po ke lata a koe ke taute e tau hikihikiaga lalahi he moui. (Fakamatalaaga 9:11) Mogonei, ka manamanatu a koe ke he mena ne tupu, liga tuahā a koe ke he kakano ne fakaatā e Iehova e falu mena ke tutupu. Ko e heigoa ka lagomatai a koe ke matutaki ke fakauka he falanaki katoatoa ki a Iehova? Moua e tautolu e tali ke he taha mena foki ne tupu ki a Paulo mo Sila.

⁵ He lologo a Paulo mo Sila, loga e mena ne kamata ke tupu. Fakamua, ne tō e mafuike lahi mahaki. Ko e tau gutuhala he fale puipui ne amanaki ti mahafagi. Ti mavetevete e tau līlīaga he tau pagotā. Pihia foki, ne taofi e Paulo e leoleo he taupega, ti papatiso a ia mo e magafaoa katoa haana. He magaaho pogipogi he aho hake, ne fakafano atu he tau takitaki he maaga e tau leoleo ke tamai a Paulo mo Sila ki fafo he fale puipui mo e tala age ki a laua ke o kehe mai he maaga mo e monuina. Magaaho ne mailoga he tau leoleo ko e tau tagata Roma a Paulo mo Sila, maama e lautolu e hehē lahi mahaki ne taute e lautolu, ti takitaki atu e lautolu a laua ki fafo. Ato ō a Paulo mo Sila ki fafo he maaga, ne manako lahi a laua ke mavehe mo Litia ko e matakainaga fifine papatiso foou ha laua. Ti fakaaoga e laua e magaaho ia ke fakamalolō e falu matakainaga i Filipi. (Gahua 16:26-40) Mafiti mooli e tau hikihikiaga!

6. Ko e heigoa ha tautolu mogonei ka fakatutala mo e liu kitekite ki ai?

⁶ Ko e heigoa kua fakaako e tautolu mai he tau mena ia ne tutupu? Maeke a Iehova ke taute e tau mena ne nakai manamanatu ki ai, ti nakai lata a tautolu ke tupetupe ka fehagai mo e tau kamatamata. Iloa e tautolu kua mauloto e Paulo e fakaakoaga ia ha kua tohi e ia fakamui ke he tau matakainaga i Filipi hagaao ke he fakaatukehe mo e mafola he Atua. He vala tala nei to fakatutala a tautolu ke he tau kupu ha Paulo ia Filipi 4:6, 7. (Totou.) To liu a tautolu ke kitekite ke he falu tala he Tohi Tapu ne taute e Iehova e tau mena ne nakai manamanatu ki ai. Fakahiku to fakatutala a tautolu ke he ‘mafola he Atua’ ka lagomatai a tautolu ke fakauka ke he tau kamatamata mo e falanaki katoatoa ki a Iehova.

7. Ko e heigoa e fakaakoaga ne fakakite e Paulo he tohi a ia ke he tau matakainaga i Filipi, ti ko e heigoa ka fakaako e tautolu?

⁷ Magaaho ne totou he tau matakainaga i Filipi e tohi ha Paulo ki a lautolu, ko e heigoa ne manamanatu ki ai a lautolu? Laulahi ia lautolu ne liga manatu e mena ne tupu ki a Paulo mo Sila mo e puhala ne nakai manamanatu to lagomatai e Iehova a laua. Ko e heigoa e fakaakoaga ne fakakite e Paulo ki a lautolu he tohi haana? Ko e fakaakoaga: Ua tupetupe. Liogi, ti moua e koe e mafola he Atua “kua mua ue atu ke he tau mena oti kua manamanatu ki ai.” Ko e heigoa e kakano he talahauaga ia? Falu fakaliliuaga he Tohi Tapu ne pehē, “mua ue atu ke he tau miti oti ha tautolu” po ke “mitaki ue atu ke he tau pulega oti he tagata.” Ti pehē a Paulo ko e ‘mafola he Atua’ kua homo ue atu ke he mena kua manamanatu a tautolu ki ai. Nakai iloa e tautolu e tali he falu magaaho ke he tau lekua ha tautolu, ka e iloa e Iehova. Ti maeke a ia ke taute e tau mena ne nakai manamanatu ki ai.​—Totou 2 Peteru 2:9.

8, 9. (a) Pete he matematekelea a Paulo ha ko e nakai fakafili tonu i Filipi, ko e heigoa e mena mitaki ne hoko ha ko e tau mena ia ne tutupu? (e) Ko e ha kua mauokafua katoatoa e tau matakainaga i Filipi ke he tau kupu ha Paulo?

⁸ Liga fakamalolō he tohi ha Paulo e tau matakainaga i Filipi he manamanatu a lautolu ke he mena ne taute e Iehova ma lautolu he hogofulu tau kua mole. Pete he fakaatā e Iehova a Paulo mo Sila ke matematekelea ke he nakai fakafili tonu, ko e tau mena tutupu fakamua ia ati fakahiku ai ke he “fakatonu atu katoa mo e . . . fakamoli ke he vagahau mitaki.” (Filipi 1:7) Ko e tau leoleo ia he maaga i Filipi kua nakai maeke ke favale ke he fakapotopotoaga Kerisiano foou. Liga ha kua talahau e Paulo a ia ko e tagata Roma, kua maeke e tutaki ko Luka ke toe hifo i Filipi he mole e o kehe ha Paulo mo Sila. Maeke mogoia a Luka ke foaki foki e lagomatai ke he tau Kerisiano foou i Filipi.

⁹ He totou he tau matakainaga ia i Filipi e tohi ha Paulo, ne iloa e lautolu nakai ni ko e  tau manatu fakatagata e tau kupu haana. Kua fehagai a Paulo mo e tau kamatamata lalahi. He tohi foki ke he tau matakainaga i Filipi, kua pagotā a ia ke he kaina haana i Roma. Ka e fakakite agaia e ia kua moua e ia e ‘mafola he Atua.’​—Filipi 1:12-14; 4:7, 11, 22.

10, 11. Ko e heigoa ha tautolu kua lata ke taute ka tupetupe a tautolu ke he lekua, ti ko e heigoa ka amanaki a tautolu ki ai?

¹⁰ Ko e heigoa ka lagomatai a tautolu ke aua neke “fakaatukehe . . . ke he taha mena taha” ka e moua e ‘mafola he Atua’? Ko e tau kupu ha Paulo ke he tau tagata Filipi ne fakakite ka tupetupe a tautolu hagaao ke he lekua, ko e liogi e tali. Ti ka logona hifo e tautolu e fakaatukehe, lata a tautolu ke liliu e tau tupetupe ha tautolu ke he liogi. (Totou 1 Peteru 5:6, 7.) Ka liogi a koe ki a Iehova, kia mauokafua katoatoa to leveki e ia a koe. Fakaaue tumau ki a ia ma e tau monuina oti ne moua e koe. Ti nakai nimo kua maeke a Iehova “ke eke e tau mena oti kua mua ke he tau mena ke ole atu, po ke manamanatu ai a tautolu.”​—Efeso 3:20.

¹¹ Tuga a Paulo mo Sila, liga ofo a tautolu ke he mena kua taute e Iehova ke lagomatai a tautolu. Liga nakai ko e taha mena ofoofogia, ka ko e taha mena kua manako tumau a tautolu ki ai. (1 Korinito 10:13) Nakai kakano e mena ia kua lata a tautolu ke nonofo teao, nakai taute ha mena, mo e fakatali ki a Iehova ke fakahako e tuaga po ke fakamafola e lekua ma tautolu. Kua lata a tautolu ke gahua fakatatau mo e tau liogi ha tautolu. (Roma 12:11) Ko e tau gahua ha tautolu kua fakakite na loto mooli a tautolu ati foaki ki a Iehova taha mena ke fakamonuina. Ua nimo e tautolu na maeke a Iehova ke lahi atu e mena ke taute ke he mena ne ole po ke amanaki a tautolu ki a ia ke taute. Falu mogo kua ofo a tautolu ha kua taute e ia e mena ne nakai manamanatu a tautolu ki ai. Kia fakatutala a tautolu ke he falu fakafifitakiaga ka fakamalolō e mauokafua ha tautolu ke he lotomatala ha Iehova ke taute e tau mena ne nakai manamanatu a tautolu ki ai.

12. (a) Ko e heigoa ne taute he Patuiki ko Hesekia he magaaho ne fakamatakutaku he Patuiki ko Sanerivi a ia? (e) Ko e heigoa ne fakaako e tautolu mai he puhala ne fakamafola e Iehova e lekua?

¹² He Tohi Tapu, moua e tautolu loga e mena ne taute e Iehova ne nakai manamanatu a tautolu ki ai. Ma e fakatai, he Patuiki a Hesekia i Iuta, ne fofō he Patuiki ko Sanerivi i Asuria a Iuta ti uta e tau maaga oti i ai ka e nakai uta a Ierusalema. (2 Tau Patuiki 18:1-3, 13) Ti hau a Sanerivi ke moumou a Ierusalema. Ko e heigoa ne taute he Patuiki ko Hesekia? Fakamua, liogi a ia ki a Iehova ma e lagomatai ti ole ke he perofeta ha Iehova ko Isaia ma e fakatonuaga. (2 Tau Patuiki 19:5, 15-20) Matutaki atu ai, ne fakakite e Hesekia kua loto manamanatu a ia he totogi e fakahala ne poaki e Sanerivi. (2 Tau Patuiki 18:14, 15) Fakahiku, ne tauteute e Hesekia e maaga ke lata mo e tauaga lahi. (2 Nofoaga he Tau Patuiki 32:2-4) Fakaoti fēfē e mena ne tupu? Fakafano atu e Iehova e agelu ke tamate 185,000 he tau kautau ha Sanerivi ke he taha e pō. Nakai manamanatu foki a Hesekia to tupu e mena ia!​—2 Tau Patuiki 19:35.

13. (a) Ko e heigoa e fakaakoaga ne fakaako e tautolu mai he mena ne tupu ki a Iosefa? (e) Ko e heigoa e mena ne nakai amaamanaki a Sara to tupu?

 ¹³ Manamanatu ke he mena ne tupu ke he tama fuata ko Iosefa. He nofo a ia he luo he fale puipui i Aikupito, nakai amaamanaki a Iosefa to eke a ia mo tagata malolō lahi ke uaaki i Aikupito po ke to fakaaoga e Iehova a ia ke fakahao e magafaoa haana mai he hoge. (Kenese 40:15; 41:39-43; 50:20) Nakai fakauaua ai ko e tau gahua ha Iehova kua mahomo atu ke he tau mena oti kua amaamanaki ki ai a Iosefa. Manamanatu foki ke he matua tupuna ha Iosefa ko Sara. Amanaki kia a Sara ne kua motua to fakaatā e Iehova a ia ke fanau e tama ma haana ni, ka e nakai feaki e tama he fekafekau fifine haana? Ko e fanau mai ha Isaako kua mahomo atu ke he mena kua manamanatu ki ai a Sara.​—Kenese 21:1-3, 6, 7.

14. Ko e heigoa e mauokafua ka moua e tautolu ia Iehova?

¹⁴ Nakai amanaki a tautolu ki a Iehova ke utakehe e tau lekua oti ha tautolu ato hoko e lalolagi foou. Ti nakai poaki a tautolu ke taute e Iehova e tau mena ofoofogia he tau momoui ha tautolu. Ka e iloa e tautolu na lagomatai e Iehova e tau fekafekau fakamooli haana i tuai he tau puhala ofoofogia. Ti nakaila hiki a ia. (Totou Isaia 43:10-13.)  Foaki he mena ia ki a tautolu e mauokafua ki a ia. Maeke a tautolu ke iloa tonu to foaki e ia ki a tautolu e malolō kua lata ke taute haana finagalo. (2 Korinito 4:7-9) Ko e heigoa kua fakaako e tautolu mai he tau fakafifitakiaga ha Hesekia, Iosefa, mo Sara? Maeke a Iehova ke lagomatai a tautolu ka lauia foki a tautolu he tau tuaga uka lahi kaeke ke fakatumau a tautolu ke mahani fakamooli ki a ia.

15. Ko e heigoa ka lagomatai a tautolu ke moua e ‘mafola he Atua’ pete kua fai lekua a tautolu, ti maeke fēfē e mena nei?

¹⁵ Moua fēfē e tautolu e ‘mafola he Atua’ pete he fai lekua foki a tautolu? Lata a tautolu ke tumau e malolō he fakafetuiaga ha tautolu mo Iehova. Maeke ni e fakafetuiaga ia ha ko e poa lukutoto ha Keriso Iesu. Ko e lukutoto e taha he tau gahua ofoofogia ha Iehova. Ha ko e lukutoto, maeke a ia ke fakamagalo e tau agahala ha tautolu, ti moua e tautolu e loto manamanatu meā mo e fakatata ki a ia.​—Ioane 14:6; Iakopo 4:8; 1 Peteru 3:21.

16. Ko e heigoa ka tupu ka moua e tautolu e ‘mafola he Atua’? Fakatai.

¹⁶ Ko e heigoa ka tupu ka moua e tautolu e “[“mafola,” NW] foki mai he Atua kua mua ue atu ke he tau mena oti kua manamanatu ki ai”? Talahau he Tohi Tapu to “leveki” ai e tau loto mo e tau manamanatuaga ha tautolu. (Filipi 4:7) Ko e kupu fakamua ma e “leveki” ko e kupu fakakautau ne hagaao ke he matakau he tau kautau ne kotofa ke puipui e maaga. Ko e tau tagata ne nonofo he maaga ko Filipi ne leoleo he matakau ia. Maeke a lautolu ke momohe mitaki he pō he iloa kua puipui e maaga. He puhala pihia, ka moua e tautolu e ‘mafola he Atua’ to nakai tupetupe a tautolu ti okioki mitaki e tau loto mo e tau manamanatuaga ha tautolu. Iloa e tautolu kua leveki e Iehova a tautolu ti manako a ia ke kautū a tautolu. (1 Peteru 5:10) Puipui he mena ia a tautolu mai he molea e fakaatukehe po ke loto lolelole.

17. Ko e heigoa ka lagomatai a tautolu ke falanaki ki a Iehova he magahala he matematekelea lahi?

¹⁷ Nakai leva to hoko mai e matematekelea lahi ke he tau tagata oti kana. (Mataio 24:21, 22) Nakai iloa tonu e tautolu e tau mena ka hohoko ki a tautolu takitokotaha. Ka e nakai lata a tautolu ke molea e fakaatukehe hagaao ke he magaaho ia. Pete he nakai iloa oti e tautolu e tau mena ka taute e Iehova, ka kua iloa e tautolu e Atua ha tautolu. Iloa e tautolu e tau mena ne taute e ia i tuai ma e tau fekafekau fakamooli haana. Kitia e tautolu pete ni e mena ka tupu, to eketaha a Iehova ke fakamooli e finagalo haana. Ti maeke a ia ke taute pihia he puhala ne nakai manamanatu a tautolu ki ai! Ko e mena ia, ko e tau mena ne taute e Iehova ma tautolu he tau magaaho takitaha kua logona hifo e tautolu he puhala foou e “[“mafola,” NW] foki mai he Atua kua mua ue atu ke he tau mena oti kua manamanatu ki ai.”