WIEĦED raġel imnikket jikteb: “Bħala tifel fl-​Ingilterra, jien ġejt mgħallem biex ma nesprimix is-​sentimenti tiegħi fil-​pubbliku. Nistaʼ niftakar lil missieri, li qabel kien fil-​militar, jgħidli waqt li jheżheż snienu, ‘Ara ma tibkix!’ meta xi ħaġa tkun ikkaġunatli xi uġigħ. Ma nistax niftakar jekk ommi qattx bieset jew għannqet lil xi ħadd minna t-​tfal (konna erbgħa). Jien kelli 56 sena meta rajt lil missieri jmut. Ħassejt telfa tremenda. Madankollu, għall-​ewwel, ma stajtx nibki.”

F’xi kulturi, in-​nies jesprimu s-​sentimenti tagħhom bil-​miftuħ. Kemm jekk huma henjin jew qalbhom sewda, oħrajn ikunu jafu kif iħossuhom huma. Mill-​banda l-​oħra, f’xi partijiet tad-​dinja, b’mod notevoli fl-​Ewropa taʼ Fuq u fil-​Britannja, in-​nies, speċjalment l-​irġiel, ġew imrawmin biex jaħbu s-​sentimenti tagħhom, biex iżommu lura l-​emozzjonijiet tagħhom, biex jibqgħu indifferenti jiġri x’jiġri u ma jurux x’hemm f’qalbhom. Imma meta tkun sofrejt it-​telfa taʼ xi ħadd għażiż, jistaʼ b’xi mod ikun ħażin li tesprimi n-​niket tiegħek? Il-​Bibbja xi tgħid?

Il-​Bibbja nkitbet minn nies Ebrej tar-​reġjun tal-​Lvant tal-​Mediterran, li kienu nies li jħobbu jesprimu ruħhom. Fiha ħafna eżempji taʼ nies li bil-​miftuħ urew in-​niket tagħhom. Is-​sultan David għela għat-​telfa taʼ ibnu Amnon li kien ġie maqtul. Fil-​fatt, ‘beka biki kbir ħafna.’ (2 Samwel 13:​28-39) Hu saħansitra tnikket għat-​telfa taʼ ibnu Absalom il-​qarrieq, li kien ipprova jaħtaflu l-​istat taʼ sultan. Ir-​rakkont tal-​Bibbja jgħidilna: “Imbagħad [David] is-​sultan qabditu rogħda. Talaʼ fil-​kamra taʼ fuq il-​bieb, u hemm beda jibki u jgħajjat: ‘Ibni Absalom! Ibni! Ibni Absalom! Mhux li mitt jien minflokok. Absalom ibni! Ibni!’” (2 Samwel 19:1) David għela bħal kwalunkwe missier normali. U min jaf kemm-il darba xtaqu ġenituri li setgħu jmutu huma minflok uliedhom! Kemm ma jidhirx naturali li xi ħadd mit-​tfal imut qabel wieħed mill-​ġenituri.

Ġesù kif irreaġixxa għall-​mewt tal-​ħabib tiegħu Lażżru? Hu beka hekk kif qorob lejn il-​qabar tiegħu. (Ġwann 11:​30-38) Iktar tard, Marija Maddalena bkiet hekk kif qorbot lejn is-​sepulkru taʼ Ġesù. (Ġwann 20:​11-16) Veru, Kristjan li għandu fehma tat-​tama taʼ l-​irxoxt li tinstab fil-​Bibbja ma jitnikkitx bla konsolazzjoni taʼ xejn, kif jagħmlu xi wħud li m’għandhomx  bażi ċara tal-​Bibbja għat-​twemmin tagħhom rigward il-​kundizzjoni tal-​mejtin. Imma bħala bniedem b’sentimenti normali, il-​Kristjan veru, saħansitra bit-​tama taʼ l-​irxoxt, tassew jitnikket u tassew jagħli għat-​telfa taʼ xi ħadd maħbub.​—1 Tessalonkin 4:​13, 14.

Xi ngħidu dwar ir-​reazzjonijiet tagħna llum? Issibha int diffiċli jew imbarazzanti li turi s-​sentimenti tiegħek? Uħud li jagħtu l-​pariri x’jirrikkmandaw? L-​opinjonijiet moderni tagħhom taʼ spiss jidwu sempliċement l-​għerf imnebbaħ u antik tal-​Bibbja. Huma jgħidu li għandna nesprimu n-​niket tagħna, mhux inrażżnuh. Dan ifakkarna f’irġiel leali tal-​qedem, bħal Ġob, David, u Ġeremija, li l-​espressjonijiet taʼ niket tagħhom jinstabu fil-​Bibbja. Huma ċertament li ma żammewx ġo fihom is-​sentimenti tagħhom. Għalhekk, m’huwiex għaqli li tinqataʼ min-​nies. (Proverbji 18:1) M’għandniex xi ngħidu, il-​vistu huwa espress b’modi differenti f’kulturi  differenti, jiddependi wkoll fuq it-​twemmin reliġjuż prevalenti. a

Xi ngħidu jekk tħossok li trid tibki? Li tibki huwa parti min-​natura umana. Ftakar mill-​ġdid l-​okkażjoni tal-​mewt taʼ Lażżru, meta Ġesù “ħass ruħu mqanqal u . . . beka.” (Ġwann 11:​33, 35) Hu b’hekk wera li l-​biki huwa reazzjoni normali għall-​mewt taʼ xi ħadd maħbub.

Dan huwa appoġġjat mill-​każ taʼ waħda omm, Anne, li kienet tilfet lit-​tarbija tagħha Rachel bis-​SIDS (Sudden Infant Death Syndrome, meta tarbija tmut f’daqqa waħda). Ir-​raġel tagħha kkummenta: “Il-​ħaġa taʼ l-​iskantament kienet li la Anne u lanqas jien ma bkejna fil-​funeral. Kulħadd beda jibki.” Għal dan, Anne irrispondiet: “Iva, imma jien bkejt biżżejjed għalina t-​tnejn f’daqqa. Naħseb li dan l-​impatt emozzjonali laqatni tassew ftit ġimgħat wara t-​traġedja, meta ġurnata waħda kont fl-​aħħarnett waħdi d-​dar. Bkejt il-​ġurnata kollha. Imma naħseb li dak għenni. Ħassejtni aħjar wara. Kelli bil-​fors ngħali għat-​telfa tat-​tarbija tiegħi. Jiena tassew nemmen li trid tħalli lin-​nies imnikktin jibku. Għalkemm hija reazzjoni naturali għal oħrajn li jgħidu: ‘Tibkix,’ dak tassew ma jgħinx.”

Xi wħud kif irreaġixxew meta ħassewhom desolati bit-​telfa taʼ xi ħadd maħbub? Per eżempju, ikkunsidra lil Juanita. Hi taf x’iħoss min jitlef tarbija. Kienet esperjenzat ħames korrimenti. Issa reġgħet kienet tqila. Mela meta minħabba inċident bil-​karozza kellha tidħol l-​isptar, wieħed jistaʼ jifhem kemm kienet imħassba. Ġimgħatejn wara beda l-​uġigħ​—qabel iż-​żmien. Ftit wara twieldet iċ-​ċkejkna Vanessa​—kienet tiżen madwar kilogramma. “Kemm kont eċċitata,” tiftakar Juanita. “Fl-​aħħar sirt omm!”

Imma l-​hena tagħha kienet għomorha qasir. Erbat ijiem wara Vanessa mietet. Tiftakar Juanita: “Tant ħassejtni vojta. Itteħidli l-​privileġġ li nkun omm. Ħassejtni minix kompluta. Kien taʼ wġigħ li niġi lura d-​dar fil-​kamra li konna  ħejjejna għal Vanessa u nħares lejn il-​flokkijiet taʼ taħt ċkejknin li kont xtrajtilha. Għall-​ftit xhur taʼ wara, kont inġedded jum it-​twelid tagħha. Ma ridt ikolli x’naqsam xejn maʼ ħadd.”

Xi reazzjoni estrema? Forsi jkun iebes għal oħrajn biex jifhmu, imma dawk li, bħal Juanita, għaddew minnha jispjegaw li huma tnikktu għat-​tarbija tagħhom bħalma kienu jitnikktu għal xi ħadd li kien għex għal xi żmien. Ħafna qabel ma titwieled it-​tarbija, jgħidu huma, il-​ġenituri jsiru jħobbuha. Hemm rabta speċjali maʼ l-​omm. Meta dik it-​tarbija tmut, l-​omm tħoss li persuna reali tkun intilfet. U dak huwa li oħrajn jeħtieġ li jifhmu.

Omm oħra esprimiet is-​sentimenti tagħha meta qalulha li binha taʼ sitt snin kien miet għall-​għarrieda minħabba problema f’qalbu mit-​twelid. “Għaddejt minn serje taʼ reazzjonijiet​—bqajt ixxokkjata, ma ridtx nemmen, ħassejtni ħatja, u rrabjata mar-​raġel tiegħi u mat-​tabib għax ma kinux irrealizzaw kemm kienet serja l-​kundizzjoni tiegħu.”

Ir-rabja tistaʼ tkun sintomu ieħor tan-​niket. Tistaʼ tkun rabja għat-​tobba u l-​infermieri, billi tħoss li kellhom jagħmlu iktar f’li jieħdu ħsieb taʼ dak li jkun miet. Jew forsi tkun rabja għal ħbieb u qraba li, milli jidher, jgħidu jew jagħmlu l-​ħaġa żbaljata. Xi wħud jirrabjaw għal dak li jkun miet għax ikun ittraskura saħħtu. Stella tiftakar: “Niftakar li kont irrabjata għar-​raġel tiegħi għaliex kont naf li l-​affarijiet setgħu jkunu differenti. Hu kien marad ħafna, imma kien injora t-​twissijiet tat-​tobba.” U xi kultant ikun hemm rabja għall-​mejjet minħabba t-​tagħbijiet li l-​mewt tiegħu jew tagħha ġġib fuq min jibqaʼ ħaj.

Xi wħud iħossuhom ħatjin minħabba r-​rabja​—jiġifieri, jistgħu jikkundannaw lilhom infushom għaliex iħossuhom irrabjati. Oħrajn iwaħħlu fihom infushom għall-​mewt tal-​maħbub tagħhom. “Ma kienx imut,” huma jikkonvinċu ruħhom, “li kieku ġegħiltu jmur għand it-​tabib qabel” jew “ġegħiltu jara tabib ieħor” jew “ġegħiltu jieħu ħsieb iktar taʼ saħħtu.”

Għal oħrajn il-​ħtija tasal iktar minn hekk, speċjalment jekk il-​maħbub tagħhom miet għall-​għarrieda, bla mistenni. Huma jibdew jiftakru d-​drabi meta kienu rrabjaw maʼ dak li  jkun miet jew meta kienu argumentaw miegħu. Jew iħossu li ma għamlux dak li suppost għamlu għall-​mejjet.

Il-proċess twil taʼ niket taʼ ħafna ommijiet jappoġġja dak li ħafna esperti jgħidu, li t-​telfa taʼ tifel jew tifla tħalli vojt permanenti fil-​ħajja tal-​ġenituri, b’mod partikulari l-​omm.

It-​telfa taʼ sieħeb jew sieħba fiż-​żwieġ hija xorta oħra taʼ trawma, speċjalment jekk it-​tnejn li huma qattgħu ħajja attiva ferm flimkien. Tistaʼ tfisser tmiem taʼ l-​istil taʼ ħajja kollu, taʼ vjaġġar, taʼ xogħol, taʼ rikreazzjoni, u taʼ dipendenza fuq xulxin li huma kienu qasmu flimkien.

Eunice tispjega dak li ġara meta r-​raġel tagħha miet għall-​għarrieda b’attakk f’qalbu. “Għall-​ewwel ġimgħa, kont fi stat taʼ xokk emozzjonali, bħal li kieku waqaft niffunzjona. Ma stajtx saħansitra ntiehem jew inxomm. Madankollu, is-​sens tiegħi taʼ loġika kompla b’mod distakkat. Minħabba li kont mar-​raġel tiegħi waqt li kienu qegħdin jipprovaw iġibuh stabbli billi wżaw is-​CPR (apparat li jħaddem mill-​ġdid il-​qalb) u l-​immedikar, m’esperjenzajtx is-​sintomi taʼ ċaħda kif soltu jiġri. Minkejja  dan, ħassejt sentiment qawwi taʼ frustrazzjoni, bħal li kieku kont qiegħda nara karozza taqaʼ minn fuq għolja u jien ma stajt nagħmel xejn dwarha.”

Bkiet hi? “Dażżgur li bkejt, speċjalment meta qrajt il-​mijiet taʼ kartolini taʼ simpatija li kont irċevejt. Bkejt maʼ kull waħda. Dan għenni niffaċċja l-​bqija tal-​ġurnata. Imma xejn ma setaʼ jgħin meta ġejt mistoqsija ripetutament kif ħassejtni. Ovvjament, kont miżerabbli.”

X’għen lil Eunice biex tgħaddi min-​niket tagħha? “Mingħajr ma rrealizzajt dan, bla ma ridt għamilt id-​deċiżjoni biex nibqaʼ sejra b’ħajti,” hi tgħid. “Madankollu, dak li għadu jweġġagħni huwa meta niftakar li r-​raġel tiegħi, li tant kien iħobb il-​ħajja, m’huwiex hawn biex igawdiha.”

L-​awturi taʼ Leavetaking​—When and How to Say Goodbye jagħtu l-​parir: “Tħallix lil oħrajn jiddettawlek kif għandek taġixxi jew tħossok. Il-​proċess taʼ niket huwa differenti għal kull wieħed. Oħrajn forsi jaħsbu​—u juruk li jaħsbu—​li int qiegħed titnikket iżżejjed jew mhux qiegħed titnikket biżżejjed. Aħfrilhom u nsieha. Billi tipprova tisforza lilek innifsek ġo forma maħluqa minn oħrajn jew mis-​soċjetà inġenerali, int ittellef il-​progress tiegħek lejn saħħa emozzjonali rrestawrata.”

M’għandniex xi ngħidu, nies differenti jittrattaw in-​niket tagħhom b’modi differenti. M’aħniex nipprovaw nissuġġerixxu li mod wieħed huwa neċessarjament aħjar minn ieħor għal kull persuna. Madankollu, ifeġġ il-​periklu meta jidħol l-​istaġnar, meta l-​persuna milquta min-​niket mhix kapaċi tirrikonċilja ruħha mar-​realtà tas-​sitwazzjoni. Imbagħad jistaʼ jkun hemm bżonn taʼ l-​għajnuna mingħand ħbieb li jagħdru. Il-​Bibbja tgħid: “Il-​ħabib iħobbok kull ħin, bħal ħuk jitwieled għal żmien l-​hemm.” Mela tibżax tfittex l-​għajnuna, biex titkellem, u biex tibki.​—Proverbji 17:17.

In-niket huwa reazzjoni normali għal telfa, u m’huwiex ħażin li n-​niket tiegħek ikun ovvju għal oħrajn. Imma mistoqsijiet oħrajn jinħtieġu t-​tweġibiet: ‘Kif nistaʼ ngħix bin-​niket tiegħi? Huwa normali li nesperjenza sentimenti taʼ ħtija u rabja? Kif għandi nittratta maʼ dawn ir-​reazzjonijiet? X’jistaʼ jgħinni biex nissaporti t-​telfa u n-​niket?’ Is-​sezzjoni li jmiss se twieġeb dawk il-​mistoqsijiet u oħrajn.