Kõrã eo me jaar kwal̦o̦k kake ilo kar katak eo l̦o̦k, etan Naoko, ej kwal̦o̦k kõn men eo ear jipañe bwe en bõjrak jãn an kõbaatat. Ej ba: “Iar maroñ kõm̦m̦an elõñ oktak ko ilo mour eo aõ kõnke iar katak kõn men ko rem̦m̦an kõn Anij kab kõn̦aan ko an.” Kõrã in ear katak kõn men kein ke ear katak Baibõl̦. Meñe naan in ‘jikka’ ejjab wal̦o̦k ilo Baibõl̦, ak ej kwal̦o̦k kõn wãween an Anij l̦õmn̦ak kõn kõbaatat. * (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.) Elõñ armej rar bar katak Baibõl̦ im jel̦ã kõn men in. Eñin men eo ear jipañ elõñ iaaer ñan bõjrak jãn aer kõbaatat im ear bar jipañ ro jet ñan jab jino kõbaatat. (2 Timote 3:16, 17) Jen kiiõ bwebwenato kõn 3 men ko renana me rej wal̦o̦k jãn an armej ro kõbaatat. Im jenaaj bar etale ta eo Baibõl̦ ej ba kõn men kein.

Unin an armej ro añũr ej kõnke ewõr juon uno ekajoor ilowaan jikka ko etan nicotine. Uno in me ekajoor ej kõm̦m̦an bwe en m̦õkaj an jerbal kõmãlij eo an juon armej im bar kõm̦m̦an bwe en dikl̦o̦k an jerbal. Ñe juon ej kõbaatat, em̦õkaj im eokkutkut an nicotine eo jelõt kõmãlij eo an. Kajjojo alen ej jorome jikka eo, ej l̦apl̦o̦k wõt an nicotine eo jelõte. Kõn men in, ñe ej kamaate juon pakij in jikka ilo juon wõt raan, tarrin 200 alen an nicotine eo del̦o̦ñ ilo ãnbwinnin im el̦apl̦o̦k an jelõte jãn uno ko jet rekkajjoor. Kõn an emmakijkij an kõbaatat, nicotine eo ej kiiõ kõm̦m̦an bwe en añũri. Ñe em̦õj an jino añũr im el̦ak jab kõbaatat, ãinwõt ñe enañinmej.

Baibõl̦ ej jipañ kõj ñan kile juon men me ej wal̦o̦k ñan juon armej ñe ej añũr. Ej ba: “Kom̦ kanooj jel̦ã men in: ñe kom̦ij lel̦o̦k kom̦ make bwe kom̦win rũkõm̦akoko im pokake jabdewõt armej, innem kom̦ij rũkõm̦akoko an irooj eo kom̦ij pokake.” (Rom 6:16, UBS) Ñe juon armej ej añũr, ej jelõt l̦õmn̦ak im kõm̦m̦an ko an. Innem, jidik kõn jidik, kõn an añũr im eitok wõt bwe en kõn̦aan kõbaatat, ej ãinwõt ñe ej rũkõm̦akoko ñan kõn̦aan in an enana. Bõtab, Jeova Anij ekõn̦aan bwe jen rõl̦o̦k jãn jabdewõt men ko me rej kattoon ãnbwinnid kab l̦õmn̦ak ko ad. (Sam 83:18; 2 Korint 7:1, UBS) Ñe el̦apl̦o̦k an juon armej jel̦ã kajjien Jeova im kautieje, enaaj kile bwe ekkar im jim̦we ñan an karejar ñan Jeova kõn aolepen bũruon. Enaaj bar kile bwe ejjab maroñ karejar ñan Anij kõn aolepen bũruon ñe ej añũri juon men me ettoon im emaroñ mej jãne. Ñe juon ej kile men kein, enaaj kõjparok e jãn an kõm̦m̦ani men ko me rej kattoon im ko̦kkure ãnbwinnin.

Juon em̦m̦aan jãn aelõñ in Jãmne etan Olaf, ear jino kõbaatat ke ear 12 an iiõ. Ear bõjrak jãn an kõbaatat 16 iiõ ko tokãlik. Ear ba bwe ke ear jino kõbaatat, ear l̦õmn̦ak bwe ejjel̦o̦k jorrããn ilo men in. Ak jidik kõn jidik, ear jino an lukkuun añũr. Ej ba: “Juon raan ear maat kijõ jikka. Joñan aõ kar añũr, iar aini aolep piil̦tõr in jikka ko jãn ilowaan kein kõmmelkwaarar eo. Innem iar kõm̦m̦an baid jãn nuujpeba im likũti bween jikka ko jãn piil̦tõr  ko ñan ilowaan baid eo bwe in kõbaatat. Kiiõ ke ij reilikl̦o̦k, ilukkuun jook kõn men in iar kõm̦m̦ane.” Ta eo ear jipañ em̦m̦aan in ñan bõjrak jãn an kõbaatat? Ej ba: “Iar kõn̦aan kabuñbũruon Jeova. Ke iar kile joñan an Jeova yokwe armej ro im jel̦ã kõn kallim̦ur ko an kõn ilju im jekl̦aj, men in ear jipañ eõ ñan bõjrak jãn aõ kõbaatat.”

Juon bok (The Tobacco Atlas) ej ba: “Em̦õj an taktõ ro loe bwe an juon armej kõbaatat . . . ej ko̦kkure enañin aolep m̦õttan ko ilo ãnbwinnin im kõm̦m̦an bwe en nañinmej im kadul̦o̦k an mour.” Enañin aolep armej rejel̦ã bwe ñe juon ej kõbaatat, emaroñ kããnjõr, im jorrããn ãrin im menono eo an. Bõtab, ekkar ñan doulul eo (WHO), ej bar ba bwe ñe armej ro rej kõbaatat, men in ej kajeededl̦o̦k nañinmej ko rekapopo me elõñ armej rej mej jãni, ãinwõt nañinmej in TB.

Ilo Baibõl̦, Jeova Anij ej katakin kõj ñan kõjparok ãnbwinnid, l̦õmn̦ak, im mour ko ad. Jijej, eo me ej Nejin Anij, ear kaalikkar men in ke ear ba: “Kwõn yokwe Irooj am̦ Anij kõn aolepen bũruom̦ im kõn aolepen am̦, im kõn am̦ l̦õmn̦ak otemjej.” (Matu 22:37) Eoon in ej kaalikkar bwe Anij ekõn̦aan bwe jen kaorõk mour ko ad ilo ad kõjparok ãnbwinnid im kõm̦m̦an bwe en jim̦we wãween ad mour. Ñe jej katak kõn Jeova im kallim̦ur ko an, enaaj l̦apl̦o̦k ad yokwe im kam̦m̦oolol e kõn men ko ear kõm̦m̦ani ñan kõj. Men in enaaj jipañ kõj ñan bõjrak jãn ad kõm̦m̦ane jabdewõt men me enaaj kattoon ak ko̦kkure ãnbwinnid.

Juon taktõ etan Jayavanth, ej jokwe ilo aelõñ in India im 38 iiõ in an kar kõbaatat. Ej ba: “Iar katak ilo bokin taktõ ko kõn men ko rekauwõtata rej wal̦o̦k jãn jikka. Iar jel̦ã bwe enana kõbaatat im iar rõjañ rinañinmej ro bwe ren bõjrak jãn aer kõbaatat, ak ña make iar jab bõjrak. Meñe iar kajjioñ in bõjrak 5 ak 6 alen, ak iar jab lo tõprak.” Ta eo ear jipañ l̦ein ñan bõjrak jãn an kõbaatat? Ej ba: “Iar katak Baibõl̦ im men in ear jipañ eõ ñan bõjrak. Kõn aõ kar kõn̦aan kam̦õn̦õn̦õik Jeova, iar m̦õkaj im bõjrak jãn aõ kõbaatat.”

Ebaijin baat in jikka. Ñe ro jet me rejjab kõbaatat rej menonoiki baat in jikka ko, remaroñ kããnjõr im bõk nañinmej ko jet. Kajjojo iiõ ej mej 600,000 armej meñe rejjab kõbaatat kõn wõt aer menonoiki baat in jikka ko.  Enañin aolep armej rein me rej mej rej kõrã ro im ajri ro. Doulul eo (WHO) ej kakkõl im ba: “Jekdo̦o̦n ñe kwõjjab kõbaatat, ak ekauwõtata ñe kwõj menono baat in jikka.”

Jijej ear ba bwe jej aikuj yokwe Anij im jej aikuj yokwe rũturid. Wõn ro rũturid? Rein rej ro uwaan baam̦le ko ad, ro m̦õttad im ro jet me jej pãd ibwiljier. Jijej ear ba: “Kwõn yokwe rũturum̦ im ãinwõt kwe.” (Matu 22:39) Jejjab kwal̦o̦k ad yokwe ro jet ñe jej kõbaatat. Etke? Kõnke ñe jej kõbaatat ibwiljin armej ro im rej menonoik baat eo, men in ej jelõt ãjmour ko aer. Ñe jej lukkuun yokwe er, jenaaj l̦oore naan in kakapilõk eo ilo Baibõl̦ me ej ba: “Ejjel̦o̦k en pukot men ko rem̦m̦an ñan e wõt, ak en pukot men ko rem̦m̦an ñan ro jet.”—1 Korint 10:24, UBS.

Juon em̦m̦aan etan Armen jãn aelõñ in Armenia ej ba: “Ro uwaan baam̦le e aõ rar akwel̦ap bwe in bõjrak jãn aõ kõbaatat kõnke men in ear jelõt ãjmour ko aer. Jekdo̦o̦n ñe iar jel̦ã men in, ak iar m̦akoko in roñjake.” Bõtab tokãlik, l̦ein ear ukot an l̦õmn̦ak. Ta eo ear jipañe? L̦ein ej ba: “Iar katak Baibõl̦ im jino yokwe Jeova. Men in ear jipañ eõ ñan bõjrak jãn aõ kõbaatat im ñan kile bwe ear kauwõtata ñan ãjmour eo aõ im ro jet ipel̦aakũ.”

Em̦m̦aan rein jilu, Olaf, Armen, im Jayavanth, rar maroñ bõjrak jãn aer kõbaatat kõnke rar katak Baibõl̦. Kõn men in, rar bõjrak jãn aer ko̦kkure ãjmour ko aer kab ãjmour ko an ro jet. Meñe rar jel̦ã bwe ekauwõtata ñan kõbaatat, ak men eo el̦aptata me ear jipañ er ñan bõjrak ej kõnke rar yokwe Jeova im rekõn̦aan kabuñbũruon. Bokin 1 Jon 5:3 ej kwal̦o̦k kõn ta eo juon ej kõm̦m̦ane ñe el̦ap an yokwe Anij. Eoon in ej ba: “Bwe eñin yokwe Anij, bwe jen kõjparok [ak pokake] kien ko An; im kien ko An rejjab eddo.” Ejjab aolep iien epidodo ñan l̦oori naan in kakapilõk ko ilo Baibõl̦. Bõtab, ñe el̦ap ad yokwe Anij, jenaaj pokake E im men in eban pen ñan kõj.

Jeova Anij ej kõjerbal armej ro an ijoko otemjej ñan katak Baibõl̦ ippãn elõñ milien armej ro. Men in ej jipañ elõñ iaan armej rein ñan bõjrak jãn aer kõbaatat im bwe en jako aer añũr. (1 Timote 2:3, 4) Jijej Kũraij ej tõl Aelõñ ak kien eo an Anij ilañ. M̦õttan jidik Jeova enaaj kõjerbal kien in ñan jol̦o̦k aolep peejnej ko me rej kõm̦m̦an jikka im kareel elõñ milien armej bwe ren jino kõbaatat im añũri. Enaaj jako an armej ro nañinmej im mej jãn jikka kõnke armej ro reban bar kõbaatat. Jeova enaaj kõm̦m̦an bwe aolep armej ro ren weeppãn im bwe en em̦m̦an ãjmour kab l̦õmn̦ak ko aer.​—Aiseia 33:24; Revelesõn 19:11, 15.

El̦aññe epen am̦ bõjrak jãn am̦ kõbaatat, jab ebbeer. Ñe kwõj katak Baibõl̦ im yokwe Jeova kab errã ilo l̦õmn̦ak ko an kõn kõbaatat, enaaj pidodol̦o̦k am̦ bõjrak. Ri Kõnnaan ro an Jeova rem̦õn̦õn̦õ in jipañ eok bwe kwõn jel̦ã kilen l̦oori naan in kakapilõk ko ilo Baibõl̦. El̦aññe kokõn̦aan bwe Jeova en jipañ eok bwe en bõjrak am̦ añũr, enaaj lewaj maroñ im kajoor eo kwõj aikuji ñan lo tõprak.​—Pilippai 4:13.