Baibo—Ali Buku Umwaya Icumi Cino Tungataila
Pa myaka iingi, antu ankulilo izipusanepusane yasininkizya ukuti Baibo ali buku umwaya icumi cino tungataila. Ndakai, antu aingi yakalondela vino ikasambilizya. Lelo yauze yene yasuula Baibo, yakalola ukuti itacindama nupya ivyayamo ivya ufi. Nga mwemo mukaelenganyapo uli? Uzye mungazana icumi muli Baibo?
MULANDU UNO TUNGATAILILA BAIBO
Mungacita uli pakuti mumanye ndi cakuti mwataila Baibo? Lekini tulangilile: Ndi cakuti cuza winu pa myaka iingi akaminena lyonsi icisinka, cingalenga mumutaile. Uzye Baibo yaya wakwe cuza wino mungataila, akalanda lyonsi icumi? Elenganyini pali vii.
Aalemvile Yali Acumi
Ya kalemba yakwe Baibo yali sana ni cisinka, ilingi yailandilanga na vino yaluvyanyanga. Kasema Yona walemvile pali vino ataali ni cuvwila. (Yona 1:1-3) Nupya wamalilile ukulemba ibuku lya muli Baibo lino walemvile na mazwi aalangililanga vino Leza wamusunzile, nomba atalanzilepo pali vino wasenwile imiyele yakwe. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Ucisinka wakwe ya kalemba yakwe Baibo walangilile ukuti yatemilwe sana icumi.
Icumi Icayamo Cikaomba
Uzye amano yano Baibo ikatupandako pa vintu ivikacitika umu umi yakaomba? Ee yakaomba. Elenganyini pali vino Baibo ikalanda pa kutwalilila ukuya na ucuza usuma, ikati: “Acino vintu vyonsi vino mukasi kuti antu yamucitile namwe kwene avino mwayacitila.” (Mateo 7:12) “Ukwasuka luse luse kukamala icipyu, lelo akasa kakakatusya ukali.” (Mapinda 15:1) Mu cumi cumi Baibo yatwalilila ukuomba wakwe vivikwene vino yaombanga umu manda yano yalemvilwe.
Ikalanda Icumi pa Vintu Vya Mpiti
Ivintu ivingi vino aakaimbulula ivintu vya mpiti yazana pa myaka iingi vikalangilila ukuti kwali antu apusanepusane aikazile umu ncende zimwi ni vyacitike vyalembwa muli Baibo ukulingana na lino vyacitike. Pakuti tusininkizye, lekini tulande pa kantu kanono akacitike. Baibo ikati umu nsita zyakwe Neemiya, Aina Tuli (kuli kuti aina Fonisya afumile uku Tuli) aikalanga umu Yelusalemu yaletanga “inswi” ni vintu vyuze ivipusanepusane ivya kukazya.—Neemiya 13:16.
Uzye kwaya usininkizyo uli onsi ukatungilila icikomo cii? Ee akuno waya. Aakaimbulula ivintu vya mpiti yazana ivintu vino Aina Fonisya yaletanga umu Izlaeli, ivikalangilila ukuti inko zii ziili zyakazyanga ivintu vii. Nupya yazana imyunga yanswi zino yafumyanga muli Yemba wa Mediterrenean uwa ku Yelusalem. Nupya aakaimbulula ivintu vya mpiti yazumila ukuti yakakazya yafumyanga inswi zii ukutali sana. Pa cisila ca kuzana ivisinka vii, uwasambilila umwi walanzile ukuti: “Amazwi aya pali Neemiya 13:16 aakalanda pali vino Aina Tuli yakazyanga inswi umu Yelusalemu yangaya aacumi.”
Ikauvwana na Vino ya Sayansi Yazana
Ilingi Baibo ikalanda pa vya mapepo na pa vintu vya mpiti. Nomba ndi cakuti yalanda pali vyakwe sayansi, vikalingana na vino ya sayansi aineco yalanda. Elenganyini pali cii.
Apa myaka 3,500 iyapitapo Baibo yalanda ukuti insi yaya sile “umu lwelele.” (Yobo 26:7) Vii vyapusana sana nu ufi uno antu yamanya pali vino insi yaya, yakati yaya sile papela ya manzi nanti yaya papela yakwe mung’umbe umukulu sana. Pa cisila ca myaka 1,100 ukufuma pano ibuku lyakwe Yobo lyalembiilwe, antu yatwalilile ukutaila ukuti insi itange ikale umu lwelele yakwata pano ikala. Papita sile imyaka 300 umu 1687 ukufuma pano Isaac Newton wamanyisizye vino walondelizye pa maka akatiinta nupya walondolwile ukuti insi yaya sile umu muza. Visinka viii vino ya sayansi yazanyile vyasininkizye ukuti vino Baibo yalanzile pa myaka 3,000 uku cisila i vya cumi.
Usesemo Uwayamo u wa Cumi
Uzye mausesemo aingi aya muli Baibo yafikiliziwa uli ukulingana na vino yasoowilwe? Lekini tulande pa usowelo onga: uno Ezaya wasowile pa kononwa kwakwe Babiloni.
Usesemo: Muli ya 700 B.C.E., kalemba wakwe Baibo Ezaya walanzile ukuti Babiloni umusumba uno ali muno mwali nu kuya sile aasilika ya maka wali nu kononwa nupya wali nu kusyala sile ukwaula ukukwata uwa kwikalamo. (Ezaya 13:17-20) Ezaya walanzile na pa monsi uwali nu konona umusumba uu ukuti a Kilusi. Nupya walanzile na pali vino Kilusi wali nu kucita kuli kuti wali nu kutandikilapo ‘ukukamya’ inguzi. Nupya wasoowile nu kuti ivisasa vya musumba vyali nu kusyala casi.—Ezaya 44:27–45:1.
Kufikiliziwa Kwa Usesemo: Pa cisila ca myaka 200 ukufuma pano Ezaya wasoowile, umwene wa Ina Pesya wazanzile umusumba wa Babiloni. A weni wiyo kwene? A Kilusi. Pa mulandu wakuti catazile sana ukwingila umu musumba wa Babiloni, Kilusi wapingwilepo ukukamya uluzi lwa Yufulate ulwapisile umu mbali ya musumba. Asilika imvile umufoolo pakuti yapatule manzi. Cii calenzile amanzi umuluzi ukucepa nupya cayangukiile uku ukupita umu luzi lulwa nu kukwela iviumba vya musumba. Ni cakuzungusya i cakuti Aina Babiloni yatayazile ivisasa vya musumba ivyalozizye kuno kwayelile uluzi. Asilika yakwe Kilusi ingile umu musumba nu kuonona.
Nomba kwasyala icuzyo conga icakuti: Uzye mu Babiloni mwasyazile sile ukwaula uwa kwikalamo? Pa myaka imwi antu yatwalilile ukwikalamo. Nomba ndakai vino umusumba wa Babiloni ononeka uwayela umupipi na Baghdad, mu Iraq ukalangilila ukuti usesemo wa muli Baibo wafikiliziwa. Mu cumi Baibo ikalanda ivya cumi na lino ikulanda pa vintu ivilacitika uku nkoleelo.
