E higa mar 1913, ne otis babawa e taon mar New York ka ne ojahigni 25. Ne nyinge John Mills. Owadwa Russell e ma nogolo twak mar batiso. Mapiyo bang’ mano, baba nodhi Trinidad. Ka ne en kuno, nokendo Constance Farmer ma ne en Japuonjre Muma ma jakinda. Baba nokonyo osiepne ma William R. Brown e nyiso ji sinema mar “Photo-Drama of Creation.” Ne gikonyore kamano nyaka e higa mar 1923 ka ne omi Brown gi chiege migawo yo West Africa. Baba gi mama nodhi nyime tiyo ne Jehova e piny Trinidad, kendo giduto ne gin gi geno mar dhi e polo.

Jonyuolna ne nigi nyithindo ochiko. Nyathiwa ma kayo ne ochak nying Rutherford ma gie kindeno ne en president mar Watch Tower Bible and Tract Society. Ka ne onyuola Desemba 30, 1922, ne ochaka nying Clayton J. Woodworth ma gie kindeno ne timo migawo mar nono gasede mag The Golden Age (ma sani en Awake!) ka pok ogogi. Jonyuolwa ne oterowa e skul, kata kamano, gima ne gijiwonwaga ahinya en ni wabed gi chenro mar tiyo ne Nyasaye kuom thuolo momedore. Mamawa ne nigi nyalo makende ahinya mar chopo e chuny ji gi Ndiko. Baba to noheroga ganonwa sigendni mag Muma kotiyo gi ranyisi mag del mondo wechego odong’ e pachwa.

Kindagino ne ok odhi nono. An gi owetena moko ariyo ne wadhi e Skul mar Gilead. Nyiminena adek nobedo jopainia ma jokinda kuom higni mang’eny e piny Trinidad and Tobago. Jonyuolwa nopidhowa “e od Jehova” kokalo kuom puonj ma ne gimiyowa kod ranyisi maber ma ne giketonwa. Yore ma ne gijiwowago nokonyowa mondo watim dongruok  e weche Nyasaye kendo wasik “e laru mag Nyasachwa.”​—Zab. 92:13.

Odwa e ma ne itimega romo mag dhi e tij lendo. Jopainia mang’eny ne ohero chokore e odwa, kendo kinde ka kinde ne gigoyoga mbak Owadwa George Young ma ne en jamisonari ma wuok e piny Kanada to nosegalimo piny Trinidad. Jonyuolwa noheroga wuoyo gi ilo e wi Owadwa Brown gi chiege ma ne gilendogago chon to bang’e ne odhi West Africa. Gigo duto nomiyo achako tij lendo ka an mana jahigni apar.

E kindego, gasedewa ne liet ka pas nikech ne gielo e lela gik maricho ma dinde mag miriambo ne timo, kaka ji ne timo ohelini mag mibadhi, kod weche siasa ma ne opong’ gi gik magalagala. Mano nomiyo jodin osundo wach ir gavana ma kojolo ma Trinidad mi gavanano ogoyo buge duto mag Watch Tower marfuk e higa mar 1936. Ne wapando buge ma ne wan-go, to ne wadhi nyime tiyo kodgi aling’ling’ nyaka nochopo kama ne girumo. Ne wawuothoga e grup ka wachanore kata riembo ndigni ka wapogo ne ji kalatese matindo moting’o ote mag Muma; bende, ne wating’oga kalatese madongo dongo mondikie ote mag Pinyruoth. Ne wakawo bende mtoka ma noket spikni e wiye ma grup ma ne lendo Tunapuna ne tiyogo, mi wadhi walendo kode e gwenge mosokore e Trinidad. Ne wamor matek! Bedo machiegni gi jolendo molony kamano nojiwa mi obatisa ka ne an jahigni 16.

Yo ma joodwa noherogo Jehova kod joma nang’iyogo ka pod atin nomiyo agombo bedo jamisonari. Gombono pod ne ni e chunya e kinde ma nadhi Aruba ir Owadwa Edmund W. Cummings e higa mar 1944. Ne wamor ahinya ka ji apar kuom joma ne wagwelo nobiro e Rapar e higa mar 1945. E higa ma noluwo, ne ochak kanyakla mokwongo e chulano.

Kinde machuok bang’ mano, ne alendo ne nyako moro ma nyinge Oris Williams kama ne watiye. Nopingo ahinya gik ma napuonje kotemo siro puonj ma noseng’eyo chakre tinne. Kata kamano, nikech noyie puonjore Muma, mosmos norwako gik ma nopuonjore mi obatise Januar 5, 1947. Bang’e ne waherore mi wakendore. Nobedo painia chakre Novemba 1950. Ka koro ne an gi Oris, ngimana nochako ‘mewo’ e yo manyien.

E higa mar 1955, ne oluongwa e Skul mar Gilead e klas mar 27. Ka ne waikore dhi, ne waweyo tije andika, ne wauso odwa kod mwanduwa mamoko, kae to ne wawuok Aruba. Nyasi mar tieko tiegruok e Gilead notimore Julai 29, 1956, kendo noorwa Nigeria.

Oris noparo chien kowacho kama: “Roho mar Jehova nyalo konyo ng’ato mondo onyagre gi pek ma onyalo romogo sama en jamisonari. Kuom adier, an ne ok adwarga bedo jamisonari. Jaoda to ne mor gi migawono. Naneno ni ne ber ka abedo gi dalana awuon kendo anyuol nyithindo. Kata kamano, naloko pacha ka nachako fwenyo ni tij lando wach maber nonego tim e okang’ mapiyo. Ka nochopo kinde ma ne watieko Gilead, naseiko chunya ne bedo jamisonari. Sama ne waidho meli ma niluongo ni Queen Mary, Worth Thornton ma ne tiyo e ofis Owadwa Knorr nobiro goyonwa oriti. Nonyisowa ni ne wadhi tiyo Bethel. Nawacho e chunya ni, ‘Mayie!’ Kata kamano, natimo lokruok e chunya mi ahero Bethel ahinya, kendo natimo migepe mang’eny mopogore opogore. Migawo ma nahero moloyo ne en bedo jarwak welo (receptionist). Nikech ahero ji, tijno nomora nikech nomiyo aromo gi owete mang’eny ma Jo-Nigeria. Moko kuomgi ne chopo Bethel ka gitimo buru, giol, riyo ohingogi, kendo gidenyo. Miyogi chiemo, math, kod kar yueyo ne mora sidang’. Mano ne en tij Jehova, kendo ng’eyo mano ne miyo awinjo maber e chunya kendo asiko ka amor.” Ee, migawo ka migawo nomiyo wamedo ‘mewo’ e od Jehova.

E higa mar 1961 ka ne wan e tafrija moro matin e piny Trinidad, Owadwa Brown nopimonwa moko kuom ber ma tije mar lendo ne kelo e Afrika. An be napimonegi medruok ma ne dhi nyime Nigeria. Owadwa Brown nokwaka gi mor kae to onyiso Babawa niya: “Johnny, kata obedo ni in ne ok iyudo thuolo mar dhi Afrika, Woodworth to nodhi!” Babawa nowacho niya: “Dhi mana nyime, Worth! Med mana kinda!” Jip mowuok kuom jolendo ma  tene kamano nomedo jiwa mondo adhi nyime timo kinda e tij lendo.

E higa mar 1962, nayudo thuolo makende mar dhi medo tiegruok e Gilead, klas mar 37 ma nokawo dweche apar. Owadwa Wilfred Gooch ma kindeno ne en jarit mar ofis (branch overseer) e piny Nigeria nodhi e klas mar 38 mar Gilead, kae to bang’e noore England. An e ma koro nomiya migawo mar bedo jarit ofis ma Nigeria. Naluwo ranyisi mar Owadwa Brown. Natemo dhi kuonde mang’eny e piny Nigeria mondo ang’e owete gi nyimine ma ni e pinyno. Kata obedo ni ne gionge gi mwandu mathoth kopim gi pinje moko, mor ma ne gin-go kod kaka chunygi nokue nonyiso maler ni bedo gi ngima maber ok otenore kuom pesa kata mwandu ma ng’ato nigo. Ne amor ahinya neno kaka ne girwakore maler kendo maber sama ne gibiro e chokruok, kata obedo ni ngimagi ne ni piny. Sama ne gidhi e chokruoge madongo, thothgi ne idho chakla kod bas moko ma korgi ne ni nono ma niluongo ni bolekajas. * Basgo nondik weche moko mamit e korgi. Kuom ranyisi, achiel nondik ni: “Pi ma ndong’ ma tintin e ma loso nam maduong’.”

Wechego gin adier! Kinda ma tintin ma ng’ato ka ng’ato timo konyo kama duong’ ahinya. Wan be ne wamedo kindawa. Chop higa mar 1974, Nigeria e ma nokwongo bedo gi jolendo ma kwan-gi romo 100,000, ma en kwan ma Amerka kende ma nosechope kindeno. Adier, tijwa nomedo ‘mewo’!

Sama medruogno ne dhi nyime, lweny notuk e kind sirkal mar Nigeria kod Jo-Biafra ma ne temo ng’anyo ne sirkal. Lwenyno nogore chakre higa mar 1967 nyaka 1970. Kuom dweche moko, owetewa ma ne ni Biafra loka machielo mar Aora Niger ne ok nyal tudore mayot gi ofis. To pod ne nyaka waternegi chiemb chuny. Mana kaka ne asewacho e chak siganani, nikech ne walamo kendo ne watenore kuom Jehova, ne wang’ado aorano nyading’eny.

Pod anyalo paro maler kaka ne wang’ado Aora Niger kata obedo ni ne wang’eyo maber ni jolweny ne nyalo chielowa gi bunde, tuoche maricho ne nyalo makowa, kendo gik mamoko ne nyalo hinyowa. Kadho e kind jolweny mag sirkal ne berberie, to wuotho loka machielo kuma jokedo mag Biafra ne nitie to ne rach mogik. Chieng’ moro nang’ado aora ma ne ringo matekno gi yie chakre Asaba nyaka Onitsha mondo adhi ajiw jodongo ma ne ni Enugu. Chieng’ machielo be nadhi jiwo jodongo ma ne ni Aba kama ne ok oyienee ng’ato ang’ata moko teyni. E chokruok moro ma ne watimo Port Harcourt, nochunowa tieko apoya gi lamo sama jolweny mag Biafra nodonjo e i taondno.

Chokruogego ne konyo ahinya e jiwo ne owete gi nyimine ni Jehova oherogi kendo konyogi mondo gisik ka gin gi winjruok maber e kindgi ma ok giriwo lwedo ywaruok mag piny. Owetewa gi nyiminewa ma Nigeria ne okalo e lweny mapekno ka gin karachiel. Giduto ne ginyisore hera makende ma ok gidewo ni ng’ato a e oganda mane. To mano kaka ne wamor makore kodgi e kinde ma tekgo!

E higa mar 1969, Owadwa Milton G. Henschel ne en jakom e chokruok maduong’ moriwo pinje (international assembly) ma wiye ne wacho ni “Peace on Earth” ma ne otim Yankee Stadium, New York. An e ma ne an jakonyne, kendo napuonjora gik mathoth e tiende. Chokruogno nobiro e sa mowinjore nikech e higa ma noluwo (1970), ne watimo chokruok maduong’ moriwo pinje ma wiye ne wacho ni “Men of Goodwill” e taon mar Lagos, Nigeria. Nikech chokruogno nobiro mapiyo bang’ lweny kendo ne odhi maber, ne waneno ni Jehova e ma noguedhowa. Chokruogno notim e dhok 17, ma en gima ne pok otimore Nigeria nyaka nene, kendo ji 121,128 nobiro. Owadwa Knorr, Owadwa Henschel, kod welo mamoko ma noa Amerka kod England noneno gi wang’gi ka itiso ji 3,775! Mano ne en achiel kuom kinde ma notisie ji mang’eny kamano riat chakre chieng’ Pentekost ma higa 33. Ok apar ka nitie kinde ma nasegabedoe modich kaka kinde ma ne waikore ne chokruogno. Kwan mar jolendo nomedore e okang’ ma ok pim pimre!

Kuom higni 30 gi wiye ma ne wabedogo Nigeria, kinde ka kinde nabedo jarit malworo kod jarit ma limo ofise e pinje mag West Africa. Jomisonari ma ne wayudoga e pinjego ne mor ahinya gi jip ma ng’ato ka ng’ato kuomgi ne yudo. Mano kaka limbego ne miyo gimedo bedo gadier ni ok  ojwang’gi! Migepego nopuonja ni dewo jomamoko e gima duong’ ma nyalo konyogi dhi nyime ‘mewo’ e od Jehova kendo siko e riwruok mar ogandane ka gin gi kue.

Jehova e ma nokonyowa nyagore gi chandruok ma ne wayudo nikech lweny kod midekre. Pile ka pile, ne wanyalo neno gi wang’wa kaka Jehova ne guedhowa. Oris nowacho kama:

“Malaria ne jamakowaga kinde ka kinde. Nitie chieng’ moro ma ne watero Worth osiptal ka pache noselal. Laktche nonyisa ni samoro ne ok onyal chango; gima ber en ni nochango! Ka ne pache oseduogo, nolero wach Pinyruoth ne nas moro ma dichwo ma ne rite. Nasno ne iluongo ni Nwambiwe. Bang’e, nadhi gi Worth limo nasno mondo wamed konye hero Muma. Norwako adiera kendo bang’e nobedo jaduong’ e kanyakla ma Aba. An bende nakonyo ji mang’eny mi gibedo jotich Jehova, moriwo nyaka joma ne gin Jo-Islam motegno. To gima ne miyowa mor mang’eny ne en ng’eyo Jo-Nigeria e yo maber, herogi, hero kitgi gi timbegi kaachiel gi dhoggi.”

Puonj machielo ma ne wayudo en ma: Mondo ng’ato odhi maber e migawo moro amora momiye e piny machielo, nyaka opuonjre hero owete gi nyimine ma kuno kata obedo ni ne gipon e kit ngima mopogore ahinya gi mare.

Bang’ tiyo e Bethel ma Nigeria kuom higni mang’eny, ne oorwa kaka jomisonari mondo walend e chula mar St. Lucia ma ni e Nam Caribbea e higa mar 1987. Ne en migawo maber ahinya, kata kamano, ne en gi pekge moko. Mopogore gi Afrika kama dichwo nyalo kendoe mon mang’eny, e St. Lucia chwo odak adaka gi mon to ok gikendore e yo maler. Wach Nyasaye ma nigi teko nokonyo joma ne wapuonjo Muma mi gitimo lokruok ma ne dwarore.

Ka koro ne wamedo ti, Bura Matayo nokechowa ahinya kuom terowa e ofis maduong’ ma ne ni Brooklyn, New York, e piny Amerka e higa mar 2005. Pod agoyo ne Jehova erokamano pile ka pile nikech nomiya Oris. Tho nomayago e higa mar 2015, kendo lit ma nadong’go okalo awacha. Ne en dhako maber ahinya kendo ma jahera. Nahere gi chunya te kuom higni 68 duto ma ne wadakgo kode. Ne wafwenyo ni gima nyalo kelo mor madier e kend kod e kanyakla en chiwo luor ne chenro mar wich, weyo ne ji kethogi, bolruok, kod bedo gi olembe ma roho nyago.

Sa asaya ma ne waromo gi gik ma nyoso chunywa, ne wakwayoga Jehova mondo okonywa wadhi nyime tiyone mana kaka ne wasesingone. Kaka Jehova ne medo konyowa, e kaka ne wamedo neno ka weche dhinwa maber kinde duto, to ber moritowa nyime bende thoth!​—Isa. 60:17; 2 Kor. 13:11.

E Trinidad and Tobago, Jehova noguedho kinda ma jonyuolna kod jomamoko notimo, ma sani koro nitie jolendo 9,892 kuno. E Aruba, jolendo mang’eny notiyo gi kinda mondo gikony kanyakla ma ne antieree chon. Chulano sani nigi kanyakla 14 mogurore motegno. E Nigeria, kwan mar jolendo osemedore e okang’ malach ahinya mochopo 381,398. To e chula mar St. Lucia, sani nitie jolendo 783 ma lando wach Pinyruodh Jehova.

Sani an jahigni 90 gi wiye. Zaburi 92:14 wuoyo e wi joma opidh e od Jehova kowacho niya: ‘Pod gininyag kata ka giseti; pi yath nopong’gi, kendo ginibed mang’ich.’ Amor ahinya gi kaka asebedo ka atiyo ne Jehova nyaka sani. Pon e ot ma ji oheroe Jehova osejiwa mondo ati ne Jehova gi chunya duto. Nikech hera ma Jehova oherago, oseyiena mondo ‘amew e laru mare.’​—Zab. 92:13.