Naoko, utuvua batele mu tshiena-bualu tshia kumpala wakamba bua tshivua tshimuambuluishe bua kulekela kunua makanya ne: “Mvua mushintulule nsombelu wanyi bualu mvua mulonge bulelela pa bidi bitangila ngikadilu ya Nzambi ne disua diende.” Malu avuaye mulonge adi mu Bible. Nansha mudibu kabayi batele muaku makanya mu Bible, Bible udi utuambuluisha bua kumona mmuenenu udi nende Nzambi bua dinua dia makanya. * Bua bantu ba bungi dimanya edi didi dibapesha bukole budibu nabu dijinga bua kutantamena anyi kulekela tshilele etshi tshibi. (2 Timote 3:16, 17) Tukonkononayi bintu bisatu bibi bidi bimanyike bimpe bidi mu makanya ne tumona tshidi Bible wamba bua bintu ebi.

Makanya adi ne tshintu tshia lulengu munda muawu tshidi tshikuatangana ku bupika ditshibu babikila ne: nikotine. Makanya atu akoka bantu ne abakuata ku bupita. Kunua makanya kudi kufila nikotine mu buongo lukasa ne kumumuangalaja misangu ya bungi. Dikoka dia muishi dionso didi ne bungi kampanda bua nikotine (tshintu tshia lulengu) muntu udi unua dibuki dimue dia makanya ku dituku udi ukoka bungi bua nikotine butue ku 200 ku dituku, bungi budi bupite bungi bua manga makuabu atutu tunua. Bungi bua nikotine ebu budi bukuata bantu ku bupika. Munu wa makanya wa kalanda musenga yeye mulekele kunua makanya bua tshikondo kampanda, nikotine idi mu mubidi wende idi imusaka bua kunua.

Bible udi utuambuluisha bua kuakaja nsombelu wetu mu tshilumbu etshi padiye wamba ne: “Kanuena bamanye ne: nuenu nutungunuka ne kudifila kudi muntu bua kumutumikila bu bapika, nudi bapika ba muntu unudi nutumikila au anyi?” (Lomo 6:16) Padi makanya akokesha meji ne bienzedi bia muntu, udi ulua mupika wa tshikadilu tshibi etshi. Kadi, Nzambi udi ne dîna ne: Yehowa mmusue bua kutupikula bua katuikadi ne bikadilu bibi bidi binyanga mubidi wetu ne lungenyi luetu anyi tshieledi tshietu tshia meji. (Musambu 83:18; 2 Kolinto 7:1) Nunku padi muntu ukolesha dianyisha diende ne kanemu kadiye naku bua Yehowa, udi ujingulula ne: Yehowa mmukumbanyine kumupesha tshidi tshitambe buimpe ne kena mua kupesha Nzambi tshidi tshitambe buimpe bikalaye mupika wa tshilele tshibi. Kujingulula bualu ebu kudi kupesha muntu dijinga dia kutantamena majinga mabi.

Olaf udi musombele mu ditunga dia Allemagne uvua mutuadije kunua makanya pavuaye ne bidimu 12 ne muanua munkatshi mua bidimu 16, pashishe wakafika ku dialekela. Wakamba ne: “Kumpala mvua mmona kunua makanya bu bualu bua bilele budi kabuyi ne njiwu. Kadi mu kupita kua bidimu, ngakalua kumona nkadi kanuayi wa makanya wa dikema. Dîba dikuabu pamvua mupangile makanya, biakantonda bikole, ke meme kuambula tutupa tuonso tua makanya tumvua nshiya mu kalonga, kupatula tubisota tuvuamu ne meme kutuvungila mu dibeji bua kunua. Pangakela meji ku tshimvua muenze, biakangenza bundu bua bungi.”  Mmunyi muvuaye mulekele tshilele tshibi tshia dinua makanya etshi? Wakamba ne: “Bualu bunene buvua bungambuluishe ndijinga dimvua nadi dia kusankisha Yehowa. Mushindu udi Yehowa munange bantu ne ditekemena didiye mututekele bivua bimpeshe bukole bua kumbuka ku bupika bua dinua dia makanya.”

Tshibambalu kampanda tshia malu a makanya tshidi tshiamba ne: “Bilondeshile baminganga, kunua kua makanya kudi kunyanga bitupa bia mubidi pa kuamba bionso ne kuvudija masama ne lufu.” Mbimanyike bimpe ne: dinua dia makanya didi dikebesha masama adi kaayi a tshiambu bu mudi: kansere, masama a muoyo ne a bisulusulu. Kadi bilondeshile bulongolodi bua buloba bujima bua makanda a mubidi (OMS), dinua makanya didi kabidi dikebesha lufu ludi lufumina ku masama a tshiambu bu mudi disama dia tshiadi.

Ku diambuluisha dia Bible Dîyi diende, Yehowa Nzambi udi utulongesha bua kuikala ne mmuenenu muimpe bua muoyo wetu, mubidi wetu ne bua bieledi bietu bia meji. Muanende Yezu wakakula bua bualu ebu, pakambaye ne: “Udi ne bua kunanga Yehowa Nzambi webe ne muoyo webe wonso ne anyima webe yonso ne lungenyi luebe luonso.” (Matayi 22:37) Bidi bimueneka patoke ne: Nzambi mmusue bua tuenze mudimu bimpe ne muoyo wetu ne mubidi wetu ne tubinemeke. Patudi tulonga bua Yehowa ne malu adiye mulaye, tudi tufika ku dinanga bionso bidiye mutuenzele ne ku dibiangata ne mushinga. Bualu ebu budi butusaka bua kulekela tshintu tshionso tshidi mua kunyanga mubidi wetu.

Jayavanth, doktere wa mu ditunga dia Inde uvua munue makanya mu bidimu 38 wakamba ne: “Mvua mujingulule njiwu idi nayi dinua dia makanya mu mikanda ya malu a baminganga. Mvua mumanye ne: makanya mmabi ne mvua mbela babedi banyi bua kulekelabu tshilele etshi. Kadi meme tshivua mukokeshe bua kutshilekela, nansha mumvua mutete bua kulekela misangu itanu anyi isambombo.” Kadi tshinyi tshivua tshimuambuluishe bua kulekelaye kashidi dinua dia makanya? Udi wamba: “Dilonga dianyi dia Bible ke divua dingambuluishe bua kulekela dinua dia makanya. Dijinga dimvua nadi dia kusankisha Yehowa diakansaka bua kulekela tshilele etshi.”

Muishi udi munu wa makanya upatula ne eu udi upatuka ku mutshi wa makanya bidi ne mulungu. Kupuyakana muishi eu kudi mua kukebesha disama dia kansere ne masama makuabu, ku tshidimu tshionso udi ushipa bantu badi kabayi banua makanya 600 000, nangananga  bamamu ne bana. Luapolo lua bulongolodi bua pa buloba bujima bua makanda a mubidi ludi luleja ne: “Kakuena mushindu udi muntu mua kudikuba ku muishi wa makanya to.”

Bilondeshile mêyi a Yezu, kunanga muntu nebe mbuena kuamba ne: bena mu dîku dietu, balunda, bantu badi batunyunguluke mmukenji muibidi udi ulonda mukenji wa kunanga Nzambi. Yezu wakamba ne: “Udi ne bua kunanga muntu nebe bu muudi mudinange.” (Matayi 22:39) Tuetu bikale ne tshibidilu tshibi tshidi tshienzela bantu batudi nabu pabuipi bibi, katuena banange muntu netu to. Dinanga dilelela didi ditusaka bua kutumikila mubelu wa mu Bible eu: “Muntu yonso katungunuki ne kukeba anu diakalenga diende nkayende, kadi atungunuke ne kukeba dia mukuabu.”​—1 Kolinto 10:24.

Armen udi musombele mu ditunga dia Arménie, udi wamba ne: “Bena mu dîku dietu bakandomba bua kubenga kunua makanya bualu avua abenzela bibi. Kadi tshivua ngitaba ne: avua abenzela bibi to.” Kadi udi umvuija tshivua tshishintulule mmuenenu wende wamba ne: “Dimanya dia Bible ne dinanga dia Yehowa biakangambuluisha bua kulekela makanya ne kuitaba ne: avua angenzela bibi ne enzela kabidi bantu bavua pabuipi nanyi bibi.”

Dimanya dia mu Bible divua diambuluishe Olaf, Jayavanth, ne Armen bua kulekela tshilele tshivua tshibenzela bobu ne bantu bakuabu bibi. Bavua bafike ku dilekela tshilele etshi kabiyi anu bua ne: bavua bamanye ne: dinua dia makanya ndibi to, kadi bualu bavua bafike ku dinanga Yehowa ne basue kumusankisha. Mushinga wa dinanga mmuleja mu 1 Yone 5:3, mudibu bamba ne: “Bualu dinanga dia Nzambi didi diumvuija ne: tutumikile mikenji yende; pabi mikenji yende kayena ne bujitu.” Bushuwa, kulonda mêyi a mu Bible kakutu anu kupepele misangu yonso to, kadi muntu yeye munange Nzambi bikole, kumutumikila kakuakumunemena bujitu to.

Ku diambuluisha dia mudimu udi wenzeka pa buloba bujima, Yehowa Nzambi udi wenda wambuluisha binunu ne binunu bia bantu bua kumbukabu ku bupika bua makanya. (1 Timote 2:3, 4) Mu katupa kîpi emu, ku butuangaji bua Bukalenge buende (mbulamatadi wa mu diulu udi muanende Yezu Kristo ulombola), Yehowa neabutule biapu bionso bia bapanyi ba makanya bidi bisaka binunu ne binunu bia bantu ku bupika bua makanya. Neumbushe bua kashidi tshipupu tshia dinua dia makanya ne kuvuija bantu badi bamutumikila bapuangane mu mubidi ne mu lungenyi.​—Yeshaya 33:24; Buakabuluibua 19:11, 15.

Biwikala uluangana bua kulekela dinua dia makanya, kutshioki to. Wewe mulonge bua kunanga Yehowa ne muitabe mmuenenu wende bua dinua dia makanya, udi pebe mua kupeta bukole bua kulekela makanya. Bantemu ba Yehowa nebikale ne disanka dia kukupesha diambuluisha didi dikengela bua kulonga Bible ne kutumikila mêyi ende. Ikala mutuishibue ne: wewe musue bua Yehowa akuambuluishe bua umbuke ku bupika bua dinua dia makanya, neakupeshe makanda ne bukole biudi nabi dijinga.​—Filipoyi 4:13.