Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Lumu luimpe ludi lupatula mamuma mimpe mu Sao Tomé-et-Principe

Lumu luimpe ludi lupatula mamuma mimpe mu Sao Tomé-et-Principe

Lumu luimpe ludi lupatula mamuma mimpe mu Sao Tomé-et-Principe

BANTU ba bungi pamu’apa kabatu banji kumvuaku bakula bua bidiila bia Sao Tomé-et-Principe to. Kabatu nansha batamba kutela bidiila ebi mu matunga adi bantu mua kuya kupitshishila dikisha to. Pa karte ka matunga, bidiila ebi bidi bimueneka anu bu tutoba tukese mu Golf de Guinée ku muelelu wa mâyi ku Afrike wa ku Ouest: Sao Tomé mbamukosolole pankatshi kudi mushonyi wa ekwatere ne Principe kakese lua kuulu ku dia balume dia Sao Tomé. Mvula ne luya bidi mu bidiila ebi mbitolueshe mêtu a mitshi milenga, mabuikila mikuna idi ne bualabala bua metre 2 000.

Bidiila ebi bia muaba wa luya, binyunguluka kudi mâyi a dikala dia bule ne ku malobo a mabue a ngaji milongolongo, mudi bibidilu bisambakanangane bia batoke ba ku Mputu ne bena mu Afrike bua mudibu basombemu pamue. Bantu 170 000 badi basombela mu bidiila ebi mbadifile bikole mu mudimu wa disumbisha dia cacao ku matunga makuabu, dimuna dia nyama ne ku diloba mishipa. Tshidibi, mu bidimu bidi panshi ebi, kupeta tshiakudia tshia dituku dionso nkulua bualu bukole.

Kadi mu bidimu bia 1990 muakenzeka bualu bunene budi bushintuluishe nsombelu wa bantu badi benda bavula ba mu bidiila ebi. Mu ngondo muisambombo wa tshidimu tshia 1993, mbulamatadi wa ditunga dia Sao Tomé-et-Principe wakela Bantemu ba Yehowa ku mikanda yende, ne bua bualu ebu tshikondo tshikole tshia matuku mulongo tshia dikengesha Bantemu ba Yehowa e kujika mu bidiila ebi.

Ntete mikuna mu tshikondo tshia ntatu

Bidi bimueneka ne: Ntemu wa kumpala wakalua mu ditunga edi ku ntuadijilu kua bidimu bia 1950, pavua bena buloko ba mu matunga a mu Afrike avua ku bupika bua bena Portugal babatuma bua kuenza midimu mikole mu madimi a mu bidiila ebi. Ntemu eu uvua mpanda-njila wa mu Afrike (anyi muambi wa lumu luimpe wa ku dîba ne ku dîba) bavua bamukuata mu Mozambique bualu uvua uyisha lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi. Ntemu eu nansha muvuaye nkayende, wakenza mudimu wa bungi, ne mu ngondo isambombo patupu kukavua bantu bakuabu 13 bavua pabu bayisha lumu luimpe. Matuku makese panyima, Bantemu bakuabu bavua pabu bena buloko bakafika bafumina mu ditunga dia Angola. Mu matuku onso a buloko, bakenza ne muabu muonso bua kuyisha bantu lumu luimpe mu matuku onso akenzabu bu bena buloko.

Mu tshidimu tshia 1966 matuku a buloko avuabu bakosele bana betu abu buonso mu Sao Tomé e kujika, ne muntu yonso wakapingana mu ditunga diabu. Kasumbu kakese ka bamanyishi ba Bukalenge kavuabu bashiye kakatungunuka ne kuyisha ne dikima dionso. Bavua babakengesha, babatuta, ne babela mu maloko bualu bavua badisangisha bua kulonga Bible ne kakuvua muntu nansha umue uvua ubakumbula anyi ubakolesha ku muoyo to. Ditunga dia Portugal diakapesha bidiila ebi dipanda mu 1975 ne ku kakese ku kakese, ntete ya Bukalenge yakabanga kupatula mamuma mimpe.

Didiunda dia mudimu ne dibaka nzubu

Mu ngondo muine uvuabu bele Bantemu ku mikanda ya mbulamatadi mu 1993, bamanyishi ba Bukalenge bavua 100. Tshidimu tshimue tshimue atshi, bampanda-njila ba pa buabu bakalua bafumina ku Portugal. Dienza muabu muonso bua kuakula muakulu wa Créole wa tshiena-Portugal diakafikisha bena musoko ku dibananga bikole. Mpindieu bivua bikengela kukeba muaba wa kuashila Nzubu wa Bukalenge. Padi anu muanetu wa bakaji mukuabu diende Maria umvua bua dijinga edi, wakafila tshitupa tshia lupangu luvuaye musombele muvuaye muase nzubu mukese. Tshitupa atshi tshivua tshikumbane bua kuasa Nzubu wa Bukalenge munene. Maria kavua mumanye ne: bena kantu ku bianza bavua bakeba lupangu luende alu bualu kavua ne muena mu dîku diende nansha umue utshivua ne muoyo. Dimue dituku muena kantu ku bianza mukuabu mumanyike bikole wakalua bua kuyukila ne Maria.

Muntu eu e kumuambila ne: “Bualu bundi mumvue ki mbuimpe to! Ndi mumvue ne: udi muabanyinangane lupangu luebe. Kuena mumanye ne: ndua mushinga wa bungi bua mudilu munkatshi mua tshimenga anyi?”

Maria kumukonka ne: “Bu meme mukupeshe lupangu elu, uvua mua kumpesha makuta bungi munyi?” Padi mulumiana eu upanga tshia kuamba, Maria udi utungunuka wamba ne: “Nansha wewe mua kumpesha makuta onso a buloba bujima, kaena mua kukumbana to, bualu makuta kaena mua kusumba muoyo nansha.”

Muntu eu kumuebeja ne: “Udi ne bana anyi?”

Bua kujikija muyuki wabu, Maria wakamuambila ne: “Lupangu ndua Yehowa. Uvua mulunsombeshe bua bidimu bia bungi, kadi mpindieu ndi mumupingajilalu. Ndi muindile ne muoyo kuulu kuulu bua kuikala ne muoyo wa kashidi.” Ke yeye kukonka tatu eu ne: “Udi ne muoyo wa tshiendelele wa kumpesha anyi?” Muntu e kupingana kayi musakidile dikuabu dîyi.

Ndekelu wa bionso bakasa nzubu wa bisasa bibidi mulenga wa dikema ne diambuluisha dia bana betu badi bamanye malu a luibaku ba ku Portugal. Mudi nzubu wa muinshi mua buloba, Nzubu wa Bukalenge munene ne nzubu mikuabu. Mudi kabidi muaba udibu mua kuenzela kalasa ka bakulu, ka basadidi ba midimu ne ka bampanda-njila. Bisumbu bibidi bidi bienzelamu mpindieu bisangilu, bidi bivuija muaba eu muaba udi ntendelelu mulelela wenzekela mu tshimenga tshikulu.

Mu Mé-Zochi muvua tshisumbu tshia bamanyishi ba tshisumi 60. Bu muvua bisangilu bienzekela mu tshizubu tshikuabu tshivua bu Nzubu wa Bukalenge tshivua mu bibote, dijinga dia kuikala ne Nzubu wa Bukalenge mukumbane diakamueneka. Buobu kuleja dijinga diabu edi ku biro bia mbulamatadi, ne balombodi ba muoyo mulenga kubapeshabu lupangu luimpe kumpenga kua njila munene. Mu ngondo ibidi tshianana bakasa Nzubu wa Bukalenge mulenga ne diambuluisha dia bana betu bavua bumbukile ku Portugal pa kulonda ngibakilu wa dibaka dia nzubu mu matuku makese patupu. Bena mu tshimenga bavua bakema bikole bua tshivuabu bamone. Injenere mukuabu wa mu ditunga dia Suède uvua ulombola midimu ya dibaka nzubu mu tshimenga atshi wakakema bikole bua kumona muvua bana betu balume ne bakaji bonso baditua mu mudimu. Wakamba ne: “Kakaa! Bantemu ba Yehowa, munemu mu Mé-Zochi, basa nzubu ne ngibakilu wa lukasa! Eu ke mushindu utudi ne bua kulongolola midimu yetu.” Mu dia matuku 12 a ngondo muisambombo, tshidimu tshia 1999, bantu 232 bavua bateleje muyuki wa dibanjija nawu Nzubu wa Bukalenge eu. Patu benyi balua kuendakana mu Mé-Zochi, batu balua kutangila kabidi Nzubu wa Bukalenge eu misangu yonso.

Mpungilu udibu kabayi mua kupua muoyo

Bualu budi Bantemu ba Yehowa ba mu Sao Tomé-et-Principe kabayi mua kupua muoyo m’Mpungilu wa Distrike wa “Dilongesha dia Nzambi” uvua muenzeke munkatshi mua matuku asatu mu ngondo wa kumpala tshidimu tshia 1994; uvua mpungilu wa kumpala ku dienzekela mu bidiila ebi. Bavua bamuenzele mu nzubu mutalaja ne biamu bia mashika uvua muimpe ku yonso ya mu ditunga. Tshinkabi disanka divua nadi bamanyishi ba Bukalenge 116 bua kumona musumba wa bantu bafike ku 405 mu mpungilu, ne bua musangu wa kumpala kumona dinaya dia drama muangatshila mu Bible ne kupeta mikanda mipiamipia ivua mipatuke mu mpungilu au! Bantu 20 bakatambuila mu mâyi a ku dilobo dikuabu.

Tshintu tshipiatshipia tshivua tshikoke ntema ya bantu tshivua tubeji tua tumanyishilu tuvuabu bavuale pa biadi kudi bavua balue mu mpungilu. Bua muvua benyi 25 bafumine ku Portugal ne ku Angola balue, mpungilu wakalua anu bu wa bantu bafumine mu matunga mavule. Kuenzabu tshisumbu tshia bena Kristo bavua banangangane bikole, ne ku ndekelu padibu balayangana bua kupingana kumabu, bantu ba bungi bakadila miadi.​—Yone 13:35.

Ba-kamona-kamba ba ku tshisanji tshia ditunga bavua balue, buobu kuela mutangidi wa mpungilu nkonko. Bakela bimue bitupa bia miyuki ku tshisanji. Tshivua bushuwa muanda wa kubenga kupua muoyo, ne Yehowa wakambuluisha Bantemu ba lulamatu bavua pa nkayabu munkatshi mua matuku a bungi bua kusemena pabuipi ne bulongolodi buende budi pa buloba.

Badi bapatula mamuma mimpe bua butumbi bua Yehowa

Padi mukenji wa Bukalenge upatula mamuma mimpe, udi upatuisha ngikadilu milenga idi itumbisha Yehowa. (Tito 2:10) Tshilejilu, nsongakaji mukuabu wa bidimu dikumi ne bia mu njila uvua munange malu avuaye ulonga mu dilonga diende dia Bible lumingu luonso. Kadi tatuende wakamukandika bua kubuela mu bisangilu bia tshisumbu. Padiye uteta bua kumumvuija ne bukalanga buonso mushinga wa bisangilu bia tshisumbu ne dijinga diende dia kuikala kubuelamu, tatuende wakamuipata kumbelu diakamue. Tatu eu uvua wela meji imue misangu ne: muanende wa bakaji eu uvua ukeba kuenza tshitu bansongakaji ba bungi benza: mbuena kuamba ne: kukeba mulume uvua mua kumudisha. Padi tatuende ulua kumanya ne: uvua ne tshikadilu tshilenga, mudilame bimpe bu muena Kristo, wakamupingaja kumbelu ne kumulekelaye bua atungunuke ne kusadila Yehowa mu budikadidi buonso.

Tshilejilu tshikuabu ntshia mulombodi wa tshisumbu kampanda tshia mijiki. Nsombelu wende wa tshiendenda tshia masandi wakabanga kumutatshisha mu lungenyi. Mu dienda dikeba dia tshipatshila tshia muoyo, wakapetangana ne Bantemu ba Yehowa. Padiye ubanga kutumikila mêyi a mu Bible, bakabanga kuakula bualu buende bikole mu musoko mujima. Matuku makese kunyima wakalua kumona ne: bivua bikengela kulekela balunda babi bonso. (1 Kolinto 15:33) Pashishe yeye kuela tshidia tshia mushinga mukole tshia kulambula Yehowa muoyo wende ne kuleja bualu ebu pa kutambula batismo.

Ndambu mukese wa bansonga kampanda bavua benda bakeba tshitendelelu tshilelela. Mu dikeba diabu dia tshitendelelu tshilelela edi bakafika ku diyukila bikole ne ba-mpasata ba tusumbu tua bungi tua grupe de priyere, kadi kabakapeta bua nsongo ne biakabatekesha mu mikolo. Ke buobu kushala bakumianganyi ne badiwula malu onso a ntendelelu.

Dimue edi, misionere mukuabu Ntemu wa Yehowa uvua upita ne njila mutangile ku dikalonga Bible ne muntu kampanda, ne kupitshilaye muaba uvua bansonga aba. Kasumbu ka bansonga aka kujinga bua yeye kuandamuna imue nkonko yabu, kuyabu nende kumfundu kua nzubu, kumupesha kabasa ka kusomba. Nkonko kuloka bu mvula bua kumanya bintu bu mudi: anyima, inferno, muoyo mu diulu ne nshikidilu wa buloba ebu. Ntemu eu kuandamuna nkonko yonso ne Bible uvua mulombodi wa kasumbu aku mumupeshe bua kuyukila nabu. Kunyima kua dîba dijima, mulombodi wabu diende Law, udi wambila misionere ne: “Patuvua bakubikile bua kuandamuna nkonko yetu, dijinga dietu divua dia kukuseka patupu, anu bu mutudi benze ne bantu ba mu bitendelelu bikuabu. Tuvua tuela meji ne: kakuena muntu nansha umue udi mua kuandamuna nkonko eyi. Kadi wewe udi muyandamune amu ne Bible nkayende! Mpindieu anji ngambila tumona, mmushindu kayi undi mua kumanya Bible bikole?” Dilonga dia Bible diakatuadija ne Law, ne mu matuku makese patupu wakabanga kubuela mu bisangilu. Katupa kakese kunyima, wakalekela ditantshila bena mu kasumbu kavuaye ne kulekela buenzavi. Mu tshidimu tshijima, wakalambula muoyo wende kudi Yehowa ne kutambula. Lelu’eu Law udi musadidi wa mudimu mu tshisumbu.

Disomba dia mulume ne mukaji kabayi bafundishe dibaka diabu kua mbulamatadi ntshimue tshilele tshidi tshitangalake bikole mu bantu. Bantu ba bungi mbasombe nunku kukadi bidimu bia bungi ne mbalele ne bana. Badi bamona tshidi Bible ulomba tshikale tshikole bua kulonda. Bidi bilenga ku muoyo bikole bua kumona mudi Dîyi dia Nzambi diambuluisha muntu bua kujikija tshilumbu etshi.​—2 Kolinto 10:4-6; Ebelu 4:12.

Antonio wakamona ne: uvua ne bua kufundisha dibaka diende kua mbulamatadi; ke yeye kuangata dipangadika dia kuenza bualu ebu pavuaye ujikija dipola dia matala ende bua kupeta makuta bua difesto dia dibaka. Kadi butuku bua muladilu wa dipola matala aa, bivi bakaiba. Yeye kupangadika bua kuindila kabidi too ne ku matala a tshidimu tshivua tshilonda, ne bua musangu au kabidi, bakaiba. Padiye uteta kayi ukokesha bua kupeta matuka bua dibaka diende, Antonio wakamona eu uvua muluishi wende wa bushuwa. Wakamba ne: “Ntshiena ngitaba bua Satana anaye nanyi kabidi to. Mu ngondo umue ne tshitupa, ndi ngenza dibaka dianyi, nansha kuikala fete anyi kayiku!” Ke kuenzabu dibaka, ne kukemabu bikole pa kumona ne: balunda babu bavua babapeshe nzolo, mabata ne mbuji bua fete wa dibaka diabu. Kunyima kua difundisha dia dibaka diabu ku mikanda ya mbulamatadi, Antonio ne mukajende, ne bana babu basambombo, buonso buabu bakatambula bua kuleja didilambula diabu kudi Yehowa.

Tuyayi mu tshidila tshia Principe

Mutangidi wa tshijengu ne bampanda-njila ba mu Sao Tomé mbabange kuyisha bantu 6 000 badi basombele mu tshidila tshia Principe anu mu bidimu bidi panshi ebi. Bena mu Principe badi bakidila benyi bilenga ne batu basue kuteleja bikole malu adi Bantemu babambila. Kunyima kua muntu mukuabu mumane kubala trakte uvuabu bamushile, wakakeba bampanda-njila dituku divua dilonda ne kubalomba bua kubambuluisha bua kuabanya trakte. Bampanda-njila kumumvuijabu ne: bavua ne bua kudienzela mudimu eu, kadi muntu au e kuamba kusuminyina muvuaye musue kubafila ku nzubu ne ku nzubu anu bua ikale wambila bena nzubu bua kuikala kubateleja ne ntema. Ndekelu wa bionso wakabashiya, kadi kumpala kua yeye kuya, wakabela kalumbadi bua mudimu wabu mulenga uvuabu bakuata.

Mu tshidimu tshia 1998 bampanda-njila babidi ba ku Sao Tomé bakaya mu Principe, abidi asatu bakavua balonga Bible ne bantu 17. Mudimu wakatungunuka ne kudiunda, ne mu matuku makese tshianana mu kasumbu ka dilonga dia mukanda mukavua bantu batue ku 16 bavua babuelamu ne bantu bapite pa 30 mu muyuki wa patoke. Bakaya ku biro bia mbulamatadi bua kuleja dijinga dia kupeta muaba wa kuenzela bisangilu, bakabapetela lupangu luimpe bua kuibakamu Nzubu wa Bukalenge. Bana betu ba mu Sao Tomé bakadifila ku budisuile bua kuibaka Nzubu wa Bukalenge mukese muikale ne muaba wa kuteka bampanda-njila ba pa buabu babidi.

Kakuyi mpata, lumu luimpe ludi lupatula mamuma a bungi, luenda luya kumpala mu bidiila ebi bia kule. (Kolosai 1:5, 6) Mu ngondo wa kumpala mu tshidimu tshia 1990 kuvua bamanyishi 46 mu Sao Tomé-et-Principe. Mu tshidimu tshia mudimu tshia 2002, bungi bua bamanyishi ba Bukalenge buvua 388. Bamanyishi 20 pa 100 badi mu mudimu wa ku dîba ne ku dîba, ne badi balombola malonga a Bible matue ku 1 400. Bantu bakabuela mu Tshivulukilu tshia mu tshidimu tshia 2001 bavua 1 907, bungi buvua kabuyi buanji kupeteka katshia. Eyowa, mu bidiila bia luya ebi, dîyi dia Yehowa didi didiunda ne lukasa ne badi baditumbisha.​—2 Tesalonike 3:1.

[Kazubu/​Tshimfuanyi mu dibeji 12]

Tudiomba tua ditunga

Mukanda utubu batambe kunanga bikole mu bidiila ebi ngua: Les jeunes s’interrogent​—Réponses pratiques. * Ku mbingu ibidi yonso, kudi ndongamu wa minite 15 ku kadiomba ka ditunga udi ne tshiena-bualu tshia mukanda eu. Ndisankapu kayi pa kumvua kamona-kamba wanji kuela lukonko elu, wamba ne: “Basonga wa yaya, mmunyi munudi mua kumanya ne: adi ndinanga dia bushuwa anyi ndia patupu?” ne pashishe utuadija kubala tshitupa kampanda tshia mu mukanda au! (Tangila nshapita wa 31.) Mukuabu ndongamu wa mushindu umue udi wenzekela pa bitupa kampanda bia mu mukanda wa Nsapi wa disanka mu dîku. *

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 33 Mipatula kudi Bantemu ba Yehowa.

^ tshik. 33 Mipatula kudi Bantemu ba Yehowa.

[Tshimfuanyi mu dibeji 9]

Nzubu wa Bukalenge wa kumpala mu Sao Tomé mu 1994

[Bimfuanyi mu dibeji 10]

1. Nzubu wa Bukalenge muibaka ne lukasa mu tshimenga tshia Mé-Zochi

2. Mpungilu wa Distrike udi kayi kupua muoyo wakenzekela mu nzubu eu

3. Balumbidi ba batismo ba disanka mu mpungilu

[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 8]

Dibulungu dia buloba: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.