BINO binenwa i biyukane ku bantu ba mu Afrika wa Kutunduka, kadi bilombola mwiivwaninanga bantu mu matanda mavule pano pa ntanda. Le nobe yemowiivwaninanga poapula makuta nansha kintu kikwabo kudi mulunda nobe? Nansha uno mulangwe byoukokeja kunenwa, ino le i muyampe? Lubao lwa kwapula ludi na byaka’ka?

Lukindi lukwabo lwa mu Swahili lutela mwanda mukwabo mukatampe. Lunena’mba: “Kongole yona bulunda.” Bine, kongole keyo kutūla bulunda ne kipwano pa katele-bulenda. Nansha shi muntu wadi mukwate mpangiko namani nansha shi wadi na mutyima muyampe namani, divule bintu kebyo kwalamuka. Kimfwa, shi muntu waije kufuta mpika, mwapudi ubwanya kuloba. Utulumukwa kepadi kiji, kadi kipwano kya mwapudi ne mwapulwa—enka ne kya bisaka byabo kine—ke kiviya. Kongole byoivudile kuleta mfika, nanshi ketufwaninwepo kwiimona bu muswelo wa kupwija makambakano a lupeto, i kintu kya kutūla ku mfulo kwa byonso.

Kwapula kubwanya kutūla ne kipwano kya muntu na Leza mu kyaka. Namani? Dibajinji bidi, Bible utela yewa upela kulubula mapu ku kusaka amba i mubi. (Ñimbo 37:21) Kadi ulombola patōka amba “mwapudi i mupika wa mwapulwa.” (Nkindi 22:7) Mwapudi ufwaninwe kuyuka amba kitatyi kyonso kyakajokeje mapu, udi munshi mwa mwapulwa. Kino kibingija muneneno mukwabo wa mu Afrika wa amba: “Shi wapule kulu kwa muntu, kodi wa kwenda konso kwakutwala.” Mulangwe udi’po i wa amba, yewa udi na mapu makatampe kakidipo na bwanapabo bwa kulonga kyonso kyasaka.

Nanshi kujokeja kyoapwile kufwaninwe kwikala kumeso kwa bikwabo. Shi bitupu, kukokeja kutamba bikoleja. Kuvudija mapu kukokeja kuleta njia mivule, kubulwa tulo bufuku, kwingila bipite bukomo, lupotopoto pa ba mulume ne mukaji, enka ne kutyumuna kisaka, papo kusambilwa ne kukutwa pa mulongo. Binenwa bidi mu Loma 13:8 i bya mvubu bya amba: “Kemwakikalai na mapu a muntu nansha umo, poso enka a kwisanswa banwe bene na bene.”

Pa kino, i biyampe kudyumuka mu mwanda utala kwapula makuta. I biyampe kwiipangula amba: Le binomba’nka kwapula? Le bikulomba kubīka ka kupandakana nako mwa kulamina kisaka? Le mubatwela ne kalwiso’ni, padi ka kukimba kwikala na bintu bipite pa makuta otudi nao? Pavule, i biyampe tuyuke kwikala na byotudi nabyo, pa kyaba kya kwimunija bupika na kwapula.

Shako, dimodimo kukokeja padi kwikala myanda ya misongo mu kitulumukila, ne kekudipo muswelo mukwabo wa mwa kulongela. Nansha nankyo, shi muntu kakimbe kwapula, ufwaninwe kwilombola bu muntu wampikwa budimbidimbi. Muswelo’ka?

Dibajinji, ke biyampepo kudīla muntu pa mutwe amba mwanda’po udi na bivule. Ketufwaninwepo kulanga’mba shi muntu udi na bivule, nankyo yao i munenwe’nka kwitukwasha na makuta. Nansha kulanga’mba muntu wa uno muswelo ketudipo ne kyotumwalwija ke kumudīla’byo, mhm. Kokabila boba bamweka bu bafukije ku makasa.—Nkindi 28:22.

Shi ke pano, kokelwa kujokeja byoapula, longa bukidi. Shi mwapudi kakutungilepo difuku dya kujokeja, nankyo witungile’dyo ne kwidivuluka. I kya tunangu kulemba kumvwañana kwenu, kutyina kwakekele kwitupa mu mawi ne myanda mikwabo. (Yelemia 32:9, 10) Shi bikokejika, jokeja mapu enka ku mwine owaapwile amba umone kumufwija’ko abe mwine. Kujokeja pampikwa budimbidimbi byowaapwile kukomejanga kipwano. Yesu wānene mu Busapudi bwandi bwa ku Lūlu amba: “Kinenwa kyenu ‘en-en’ kishintulule amba en-en, wenu ‘aa’ nandi aa.” (Mateo 5:37) Kadi, vuluka nyeke Kijila Kitabukile Bukatampe: “Byonso byomusaka bantu bemulongele, banwe nenu mufwaninwe kwibalongela’byo.”—Mateo 7:12.

Bible witupa bukwashi bwitukinga ku mapu. Unena’mba: “Na bubine, mu bwine Leza mudi kamweno kakatampe shi tuloelelwa byobya byotudi nabyo.” (1 Temote 6:6) Mu muneneno mukwabo, kuloelelwa na byotudi nabyo kwitukinga ku misanshi itamba ku nkongole. Eyo, mu ino ntanda mudi kakitatyi’tu katyutyu ka kwisangaja, bikokeja kwikala bikomo kuloelelwa. Pano po pasakilwa “bwine Leza.” Muswelo’ka?

Tala kimfwa kya ba mulume ne mukaji bene Kidishitu ba mu Azia. Pobadi bakisongasonga, badi babila ense wipotele njibo yandi. Penepo nabo batonga kupota imo na lupeto lobadi babīkile ne lobakongwele ku banki ne ku babutule. Ke pejije bya kufuta kweji ne kweji byebavudila. Bakimbila’ko twaji tukwabo, byebalomba kulonga mafuku mavule, babulwa ne kitatyi kya kushikata na bana. Mulume unena’mba: “Njia, misanshi, ne kubulwa tulo byadi’nka bwa dibwe pa mutwe wami. Bimfine lukono.”

Ku mfulo, bavuluka binenwa bidi mu 1 Temote 6:6 bamona’mba pa kupwa myanda i biyampe bapotoloje njibo. Pa kusaka’mba kiselwa kibatontoka, apa papita myaka ibidi mituntulu. I ñeni’ka yobaboile’ko? Abo amba, “Kumona bintu bya ku ngitu mungya mumweno wa ku mushipiditu i bulami.”

Lukindi lwa mu Swahili lwatelwanga ku ngalwilo i luyukane. Nansha nabya bantu bakyendelela na kwapula. Mungya misoñanya ya mu Bible yotwabandaula’i, le kibulwe kwikala kya tunangu kwiipangula na katentekeji amba, Le mfwaninwe kwapula lupeto?