Budimi bwa Edena Lelo Bwādi’ko Bine?

LELO uyukile mānga ya ba Adama ne Eva ne budimi bwa Edena? Bantu bavule kujokoloka ntanda beiyukile. Wabulwa’po kwitangila’yo abewa mwine? Ukeitana mu Ngalwilo 1:26–3:24. Tala buluji bwa ino mānga:

Yehova Leza * walonga muntu ku biloba, wamwinika bu Adama, ne kumutūla mu budimi, kifuko kitelwa bu Edena. Leza mwine ye wakunine buno budimi. Busangilwanga mema biyampe kadi mudi mityi ya buya bwa dyangi, ipa bipa. Pa bukata padi “mutyi wakuyukanya buya ne bubi.” Leza wapeleja bantu kudya ku uno mutyi, webalombola’mba shi bapele kukōkela basa kufwa. Kyaba pa kupita’po, Yehova walongela Adama mwikadi nandi—mwana-mukaji Eva—wamutambijanga ku lupamvu lwa Adama. Leza webape mwingilo wa kulama budimi ne kwibalombola bevudije ne kuyuja ntanda.

Kitatyi kidi Eva kwa bunka, nyoka wesambe nandi, kamongola adye ku kipa kipelejibwe, kanena’mba Leza i mukubepele ne kukufya kintu kiyampe, kikakwikadija pamo bwa Leza. Eva wakōkela ne kudya kipa kipelejibwe. Kupwa,  Adama welunga kwadi na kutombokela Leza. Yehova watyibila butyibi Adama, Eva, ne nyoka. Penepo bantu abapangwa mu paladisa, ne bamwikeulu abajike ku dishinda.

Mu bafundi bavule, ba ñeni ne befundi ba mānga, kudi kitatyi kyobadi betabija’mba myanda isonekelwe mu mukanda wa mu Bible wa Ngalwilo i ya bine kadi mikwatañane na mānga. Ano mafuku, lupata pa ino myanda lubatumbe. Le i kika kine kilengeja bantu batatane nsekununi ya mukanda wa Ngalwilo itala Adama, Eva ne budimi bwa Edena? Tubandaulei bijika biná bikatampe.

1. Le budimi bwa Edena i kifuko kyādi’ko bine?

Mwanda waka bantu batatana uno mwanda? Mobimwekela filozofi yo ilenga myanda. Myaka tutwa pa kupita’po, befundi ba teoloji banena bintu palapala’mba budimi bwa Leza bwadi bukidi’ko ku kifuko kampanda. Inoko, kipwilo kyatādilwe na bafilozofe Bangidiki kimfwa Platon ne Aristote, bādi banena’mba pano pa ntanda kepakokejapo kwikala kintu kibwaninine. Enka mūlu mo mudi bubwaninine. Nanshi, befundi ba teoloji balangile amba paladisa imbajinji ifwaninwe kwikala kubwipi na mūlu. * Bamo banenanga’mba budimi bwa Edena bwādi pa mutwe wa lūlu lulampe bininge pangala pa uno umbuo moneke; bakwabo amba bwādi dya ku Ngala kwa Ntanda nansha Kunshi kwa Ntanda; bakwabo nabo amba bwādi kubwipi na kweji. Ke kya kutulumukapo shi mulangwe utala Edena keumweka bu makayo. Bafundi bamo dyalelo bafutululanga binena bwifundi bwa bifuko bya ntanda pādi Edena bu bya bubela, banena’mba kino kifuko kekyaikele’kopo kasha.

Inoko, Bible kalombolapo amba budimi bwādi uno muswelo. Mu Ngalwilo 2:8-14, twifunda’mo bintu bipotoloke bitala kino kifuko. Kyādi dya kutunduka kwa ntanda itwa bu Edena. Kyādi kibombejibwa na munonga wēkalañenye paná. I batele dijina dya munonga ne munonga, ne kushintulula mu kīpi kwine kowenda. Ino myanda palapala ikulupija befundi, bavule basantaula kino kisonekwa kya mu Bible mwa kuyukila kwine kudi kino kifuko kya kala mu ano etu mafuku. Inoko, i bafule ku milangwe ipatanya na mikwabo. Le kino kilombola’mba bushintuludi bwa bintu bimweka bya mu Edena, budimi ne minonga yādi’mo i mfumo ya bubela?

Tala kino: Myanda ya budimi bwa Edena yānenwe pano ke padi kintu kya myaka 6000. Yāsonekelwe na Mosesa, padi bāmubangile’yo ku kanwa nansha kadi wātangile’yo mu bilembwa bya kala. Mosesa wāsonekele’yo kintu kya myaka 2500 kupita’po. Edena yādi kala ke mānga. Shi ke pano, le bibwanika bino bintu bikatakata bwa minonga byalamuke pa kupita kwa myaka tutwa? Kipusu kya umbuo wa ntanda kijinanga ne kushinta kyaba ne kyaba. Kipindi kya ntanda kulangwa’mba ko kwādi Edena, pano kutenkananga ntanda kyaba kivule—mu bintenshi bikatampe bilongeka pa ntanda ponso, bintenshi 17 pa katwa bilongekanga mu kino kifuko. Mu bino bifuko, kushinta o mwikadilo wa bukile bukya. Ne kadi, Dilobe dya mu mafuku a Noa  dyāshintyile mikalo ya ntanda ketukomenwa kwiiyuka dyalelo. *

Inoko, tala myanda mityetye yotuyukile: Nsekununi ya Ngalwilo isambila pa buno budimi amba i kifuko kyādi’ko bine. Minonga ibidi mu iná itelelwe mu nsekununi—Ufalete, ne Tigele utelwa ne bu Hidekela—ikidi’ko ne dyalelo, kadi nsulo yayo ya mema i mifwene. Nsekununi itelanga ne majina a matanda mwine mwādi mukuka ino minonga, ne kutela byabupeta bitumbile mu kino kifuko. Ku bantu ba Isalela wa kala, ino myanda yādi myeni kitatyi kyobādi batanga ino mānga.

Lelo mo mwikadilanga mfumo ne ñano namino? Le ibulwe’po kutalula’ko bintu biluji bibwanya kubandaulwa nansha kupatanibwa? Ñano ayo ishilulanga amba, “Kwadi muntu umo yao.” Inoko mānga itelanga myanda palapala mipotoloke na mutelela’yo nsekununi ya Edena.

2. Le i kyendele’mo bine kwitabija’mba Leza wālongele Adama ku biloba, Eva nandi ku lupamvu lwa Adama?

Sianse ya dyalelo ilombola’mba umbidi wa muntu i mupungwe na bintu bishileshile—pamo bwa kipuinga kya mema (hydrogène), luvula luyampe (oxygène), luvula lubi (carbone)—byonso bino bitanwanga mu biloba bya panshi. Penepo, i muswelo’ka le wākongakanibwe bino bintu pamo ke kipangwa kyūmi?

Befundi ba sianse bavule bafundijanga’mba būmi bwēlupukile abo bwine bityebitye, mu miswelo wa nzeinzei, myaka midiyo ne midiyo pa kupita’po, bwaikala ke bukutakane. Inoko, kishima “nzeinzei” kikokeja kongojana, mwanda bintu byonso byūmi—nansha ke tutyutyutyutyu twine ketumonwe na meso bitupu twa kaseke kamo—i bikutakane bininge. I kutupu bukamoni bulombola’mba ke kulupuke būmi kampanda mu kitulumukila ne kebukekala’kopo. Bintu byonso byūmi bileta bukamoni amba byālongelwe na ñeni itabukile kulampe yotudi nayo. *—Loma 1:20.

Lelo ukokeja kuteja minjiki miyampe nansha kubandila kifwatulo kikelema senene, nansha kutendela kipungwa kampanda kya busendwe, koku kadi utakamene amba bino byonso i kutupu wibilongele? Nansha dimo! Ino bino bipungwa kebikutakanepo, kunengela,  nansha kusendululwa na mwikadile umbidi wa muntu. Le tukalanga namani amba kekudipo Umpangi? Kadi nsekununi ya Ngalwilo ishintulula’mba mu bintu byonso byūmi pano panshi, enka muntu kete ye wālongelwe mu kimfwa kya Leza. (Ngalwilo 1:26) I kyendele’mo, enka bantu pano pa ntanda bo bamwekeje mutyima wa Leza wa kupanga, pobalonga mingilo itendelwa, bwino ne busendwe. Le tukatulumuka pa kuyuka’mba Leza i muyuke kapanga kwitupita?

Pa kupanga mwana-mukaji ku lupamvu lwa mwana-mulume, le uyukile mobikutakenine? * Leza wādi ubwanya kulonga muswelo mukwabo, inoko muswelo waāpungile mwana-mukaji udi na buluji bwa mushike. Wādi usaka ba mwana-mulume ne mwana-mukaji besonge ne kwikuta mu kijimba kimo, wita’mba i “ngitu imo yonka.” (Ngalwilo 2:24) Le muswelo wiobanga ba mulume ne mukaji, bekutyila mu kijimba kimo, ke bubingapo bulombola’mba kudi Umpangi wa tunangu ne buswe?

Kadi, bantu befunda nsange ya bantu ano mafuku i betabije amba bantu bonso i batambe ku mwana-mulume umo ne mwana-mukaji umo. Penepo, le bine mānga ya Ngalwilo i ya bubela?

3. Mutyi wa kupana’ko ñeni ne mutyi wa būmi imwekanga bu mfumo.

Na bubine, nsekununi ya Ngalwilo keifundijangapo amba ino mityi yādi ayo mine na bukomo bwa peulu nansha bwa pa bula. Ino, i mityi ya bine yāingidije Yehova na nshintulwilo ya kyelekejo.

Lelo bantu kebekalangapo balonga bintu bya uno muswelo kyaba kimo? Kimfwa, mutyibi ukokeja kupeleja bupolapola bukokeja kupunikija kidye. Mutyibi kasakangapo kukinga bipungwa, bingidilwa ne lubumbu lwa njibo ya kidye amba byakafutululwa, ino i bulongolodi bwa batyibi bwelekejibwa na kidye. Balopwe beshileshile nabo bengidijanga mukombo ne kilongo bu byelekejo bya lupusa lwa bulopwe bwabo.

Penepo, le ino mityi ibidi yādi yelekeja bika? Mfundijo mivule mikutakane ikyendelela. Malondololo a bine, ao’ko apēla adi na mushike. Mutyi wa kuyukanya buya ne bubi wādi welekeja lupusa ludi na Leza kasuku kandi—lwa kulombola i kyepi kiyampe ne kibi i kyepi. (Yelemia 10:23) Nanshi kwiba ku uno mutyi bwādi bupolapola! Mutyi wa būmi nao  wādi welekeja kyabuntu kikokeja kupāna enka Leza kete—būmi bwa nyeke.—Loma 6:23.

4. Nyoka kwisamba bimweka bu lwano bitupu.

Mānga ya Ngalwilo ikokeja kumweka bu mikutakane, nakampata shi ketubandawilepo bipindi bikwabo bya mu Bible. Inoko, Bisonekwa bitōkeja bityebitye bino bintu bikomo kwivwana.

Le i ani nansha kika kyālengeje nyoka esambe? Bantu ba Isalela wa kala bādi bayukile myanda mikwabo yādi ileta kitōkeji pa mwingilo wa uno nyoka. Kimfwa, bāyukile amba nansha banyema byo kebesambangapo, ino muntu wa ku mushipiditu ukokeja kulengeja nyema esambe. Kadi Mosesa wāsonekele ne nsekununi itala Balame; Leza wātumine mwikeulu kwisambija kimbulu kya Balame wita’mba i muntu.—Umbadilo 22:26-31; 2 Petelo 2:15, 16.

Le mishipiditu mikwabo, kubadila’mo ne yoya yalwana na Leza, ikokeja kulonga bingelengele? Mosesa wēmwenine bamaleñanya ba Edipito balonga nabo bingelengele bya Leza bimo, kimfwa kwalamuna mukombo ke nyoka. Bukomo bwa kulonga bintu biifwene na bino bukokeja kutamba enka ku balwana na Leza badi mu kīkalo kya mishipiditu.—Divilu 7:8-12.

Bine, Mosesa ye wālembele ku bukomo bwa mushipiditu ne mukanda wa Yoba. Uno mukanda ufundija bivule pa walwana na Leza mukatampe, Satana, wātatene ne kukoleja bululame bwa bengidi bonso ba Yehova. (Yoba 1:6-11; 2:4, 5) Lelo Bene Isalela ba pa kala bālangile amba Satana ye wālengeje nyoka wa mu budimi bwa Edena esambe, ongole Eva atyumune bululame bwandi kudi Leza? Bimweka nankyo.

Le Satana ye wēkujije mudi nyoka? Mwenda myaka Yesu wātelele Satana bu “wabubela, e enka shandya ne bubela bwine.” (Yoano 8:44) “Shandya ne bubela” ye wāshilwile bubela bubajinji, mwene i amo? Bubela bubajinji butanwa mu binenwa bya nyoka kudi Eva. Bupatanya kijila kya Leza kya’mba shi badye ku kipa kipelejibwe bakafwa, ino nyoka wanena’mba: “Mhm, binebine kemukafupo.” (Ngalwilo 3:4) Yesu wādi uyukile patōkelela’mba Satana ye wāingidije nyoka. Kusokwelwa kwāpelwe mutumibwa Yoano na Yesu kupwa myanda na kutela Satana bu “nyoka wa kala na kalā.”—Kusokwelwa 1:1; 12:9.

Lelo kwitabija amba kipangwa kimo kya ku mushipiditu kikomo kyāingidije nyoka, kyāmulengeje esambe i lwano bitupu? Nansha ke bantu byokebadipo na bukomo na bwa bipangwa bya ku mushipiditu, babwanya kulonga bintu bitulumukwa bimweka na bīsamba ne kupunga bintu bya pa bula.

Bukamoni Bwine Bunekenya

Ubulwe’po kwitabija’mba kupatana mānga idi mu Ngalwilo kekudipo na kyalwilo kipotoloke? Ku mutamba mukwabo, kudi bukamoni bukatampe bulombola’mba i mānga ya bine.

 Kimfwa, Yesu witwanga bu “kamoni kalumbuluke, ka binebine.” (Kusokwelwa 3:14) Byaādi muntu mubwaninine, kābepelepo nansha dimo, nansha kunyengakanya bubinebine mu muswelo kampanda. Ne kadi, wāfundije’mba aye wāikele’ko kala kitatyi kilampe kumeso kwa kwiya’ye bu muntu pano panshi—bine, wāikele pamo na Shandi Yehova, papo “ne panopantanda pēne kepapangilwepo.” (Yoano 17:5) Nanshi wādi mūmi kitatyi kyāshilwile būmi pa ntanda. Lelo i bukamoni’ka bwine bukulupilwa na batumoni bonso?

Yesu wēsambile’mba ba Adama ne Eva i bantu bādi’ko bine. Wātelele busongi bwabo kitatyi kyaādi ushintulula musoñanya wa Yehova wa kwisonga na muntu umo kete. (Mateo 19:3-6) Shi byadi amba kebāikele’kopo ne budimi bwine mobādi i mfumo bitupu, nanshi Yesu wēongele nansha kwikala mbepai. Kunena namino kekudipo na buluji! Yesu wādi mūlu, ubandila myanda yonso moipityila mu bobwa budimi. Lelo kudi bukamoni bukulupija kupita buno?

Na bubine, kupela kwitabija nsekununi idi mu Ngalwilo i kutuna lwitabijo mudi Yesu. Kadi kupela kwitabija uno muswelo kwitukankaja kwivwanija myanda mikatampe imoimo ya mu Bible ne milao ileta lukulupilo. Tubandaule mobikadile uno muswelo.

[Kunshi kwa dyani]