Mwa Kwikadila na Nsangaji mu Kisaka

Wisambe na Bobe Bana Bitala Kusambakena Pamo

Nsongwa-kaji umo utelwa bu Alicia * unena’mba: “Kyaba kimo nsakanga kuyuka myanda itala kusambakena pamo, ino monanga’mba shi ngipangule bambutwile, basa kulanga’mba naoneka.”

Inez, inandya Alicia unena’mba: “Nsakanga kushikata ne kwisamba na wami mwana mwana-mukaji pa mwanda utala kusambakena pamo, ino udi na bivule bya kulonga bimutala. I bikomo kumona kitatyi kyadi bitupu.”

DYALELO myanda ilombola kusambakena pamo keidi konso—ku televijo, mu mafilime, ne ku bifwatulo bisumbija bintu. Bimweka’mba enka bambutwile ne bana bo bakivwana bumvu bwa kwisambila pa uno mwanda. Michael wa myaka dikumi unena’mba: “Nsaka bambutwile bayuke amba bidi bumvu kwisamba nabo pa uno mwanda. Abyo’ko bipēla kwisamba na mulunda.”

Divule, bambutwile bekakanga kushilula kwisamba ino myanda na bana. Mwadimu umo wa kiñanga Debra W. Haffner mu dibuku dyandi (Beyond the Big Talk) wanene amba: “Bambutwile bavule banombwele amba bapotele wabo mwana dibuku disambila pa kusambakena pamo nansha pa kitatyi kya kutōyola buluba, bashiya’dyo mu kyumba kya nkasampe, kwampikwa kwisambila’po dikwabo.” Haffner unena’mba musapu usaka kulombolwa bana udi patōka: “Tusaka muyuke ngitu yenu ne bitala kusambakena pamo; ino ketusakangapo kwisamba’byo nenu.”

Shi wi mbutwile, i biyampe wikale na mumweno mwishile. Kadi, ufwaninwe kwisamba na bobe bana abe mwine pa bitala kusambakena pamo. Tubandaulei bubinga busatu:

1. Muswelo umona ntanda kusambakena pamo ke mushinte. Nkasampe James wa myaka 20 unena’mba, “Ke bikomo kushintulula bukidibukidi kusambakena pamo—kwa ba mulume ne mukaji. Pano, kudi buladi bwa mukanwa, bwa ku matako, bwa ku Entelenete—nansha ku telefone.”

2. Bobe bana bakokeja kufundijibwa myanda ya bubela abo bakidi banuke. Inabana umo witwa bu Sheila unena’mba, “Bakevwana myanda itala kusambakena pamo enka bakishilula masomo, kadi kebakekalapo na mumweno owibasakila.”

3. Bobe bana badi na bipangujo bitala kusambakena pamo ino padi kebakashilulapo kwisambila’po nobe. Ana wa myaka 15 wikalanga mu Brezile unena’mba, “Na bubine,  nkiyukilepo mwa kushilwila kwisamba na bambutwile bami pa bitala kusambakena pamo.”

Na bubine, kwisamba na benu bana pa bitala kusambakena pamo kubadilwa mu kiselwa kimupele Leza banwe bambutwile. (Efisesa 6:4) Shako, bibwanya kwikala bumvu, komudi ne kudi bana kwine. Ino kintu kiyampe, bankasampe bavule betabijanga byanene Danielle wa myaka 14 amba, “Tusakanga kufundijibwa na bambutwile bitala kusambakena pamo—ke na mufundijipo mukwabo nansha mpangiko ya televijo.” Penepo, le ukabwanya namani kwisamba na bobe bana bitala uno mwanda wa mvubu ao’ko wa bumvu? *

Mungya Yabo Myaka

Bana bashilulanga kwivwana bakidi banuke myanda itala kusambakena pamo, poso’tu bashikete kufula kwampikwa bantu bakwabo. Nansha ano “mafuku a kumfulo’a” byo adi na tuvutakanya, babi nabo bendanga babipila’ko ne “kuvula ku kubipa.” (2 Temote 3:1, 13) I kya bulanda, bana bavule bonwanga na batame batomboke.

Nanshi kidi na mvubu ushilule kufundija bobe bana pobakidi banuke. Inabana umo wa mu Alemanye witwa bu Renate unena’mba, “Shi wilaije pobakabwanya myaka dikumi ne musubu, uyuka kebakisakepo kwisamba patōkelela mwanda wa bumvu bwiyanga na bunsongwa.” Kintu kikatampe i kulombola bana myanda mifwaninwe pa yabo myaka.

Boba kebatwelele ku masomo: Ta mutyima kwibafundija majina etwanga ngitu ya bumvu, ne kukomeneja’mba muntu nansha umo kakakutenga’ko. Inabana umo wa mu Meksike dyandi i Julia, unena’mba: “Nashilwile kufundija wami mwana ukidi na myaka isatu. Nadi na mutyima kūlu pa kuyuka’mba badimu, baledi ba bana, nansha bana bakwabo ke batame bakokeja kumōna. Wādi usakilwa kuyuka mwa kwilamina ku bantu bakwabo.”

TOMPA KINO: Fundija obe mwana ayuke kulondolola na kusumininwa shi muntu kasake kumukaila ku ngitu yandi ya bumvu. Kimfwa, ubwanya kumufundija kunena’mba: “Leka! Nsa kukakusapula!” Lombola obe mwana’mba i biyampe kusapula nyeke muntu, nansha shi wamunena kumupa bintu nansha kadi shi wamuzakaja. *

Bana badi ku masomo a pilimele: Ingidija ino myaka bu mukenga wa kubweja bityebitye buyuki bwa obe mwana. Shabana umo witwa bu Peter unena’mba: “I biyampe kuyuka mukeivwanina muntu ku meso kwa kumulombola mwanda kampanda. Jingulula byobayukile kala ne shi basaka kuyukila’ko bikwabo. Kokebaningila mīsambo. Bikapēla shi upityijanga na bana kitatyi kalampe kyaba ne kyaba.”

TOMPA KINO: Wisambe kyaba ne kyaba mīsambo mīpi pa kyaba kya kulepeja’yo. (Kupituluka 6:6-9) Mu uno muswelo kukapungijapo bobe bana. Kadi, kitatyi kyobenda batama bakayukila’ko myanda mikwabo yobasakilwa mungya bukulu bwabo.

Shi abasongola: Kino kyo kitatyi kya kuyuka shi obe mwana uyukile senene ngitu ya bumvu, mumwekelo, mwiimvwanino, ne mwingidijo wayo muyampe. Ana otwatelanga wa myaka 15 unena’mba “Bana-balume ne bana bakaji ba ku masomo etu balālanga kala na bantu. Nalanga byondi Mwine Kidishitu, nsakilwa kuyuka senene bitala uno mwanda. Nansha mwanda utala kusambakena pamo byoubwanya kwikala bumvu, i kintu kyomfwaninwe kuyuka.” *

Kidyumu: Bankasampe bakokeja kwikaka kwipangula bipangujo batyina’mba bambutwile bakebamona’mba ke boneke. Kino kyo kyajingulwile shabana umo witwa bu Steven. Unena’mba: “Wetu mwana wadi wikaka kwisamba netu bitala kusambakena pamo, ino mwenda mafuku twajingulula’mba wadi utyina  twakatatana wandi mwikadila. Twamulombwele patōkelela’mba kyotwisambila ino myanda ke ayepo otulangila kibi kampanda; ino tusakanga kuyuka shi i mukumbanye mwa kulwila na lupusa lubi lumujokolokele.”

TOMPA KINO: Pa kyaba kya kwipangula patōkelela nkasampe bipangujo bitala mwanda kampata utala kusambakena pamo, mwipangule mumwenanga’byo balunda nandi ba ku masomo. Kimfwa, ubwanya kunena’mba: “Bavule dyalelo banenanga’mba buladi bwa mukanwa kebusekesepo. Le mo mulangilanga ne bakwenu ku masomo?” Bino bipangujo bya manwa bibwanya kutonona nkasampe anene milangwe yandi patōka.

Kunekenya Bumvu

Shako, kwisamba na bana bitala kusambakena pamo kubwanya kwikala bu mwingilo wa bumvu. Ino kekwelapo kyaba bitupu. Diane, inabana umo, unena’mba “bumvu bwendanga butyepa, kadi kwisamba na mwana bitala ngitu ya bumvu kubwanya pano kwikala mukenga wa kuningisha kipwano.” Steven, otwatelanga’wa, witabija’mba: “Byendanga bipēla kwisambila myanda ya bumvu kimfwa itala kusambakena pamo shi utūle’ko kibidiji kya kunena patōka myanda yo-yonso imweka mu kisaka,” kadi ubweja’ko amba “bumvu kebupwididilangapo, ino kwisamba pampikwa kafinda kudi na kamweno mu kisaka kya Bwine Kidishitu kikomo.”

[Kunshi kwa dyani]

[Kapango/Kifwatulo pa paje 14]

WIIPANGULE . . .

Tanga binenwa bilonda’ko bitambile ku bankasampe ba ntanda yonso, kupwa wiipangule bipangujo bidi kufula.

• “Bambutwile banombolanga ntange bishinte bisambila pa kusambakena pamo, kupwa nebepangule shi ngidi na bipangujo. Ino ngabila shi banshintulwidile bivule pa uno mwanda.”—Ana, wa mu Brezile.

Molangila, mwanda waka ke biyampepo enka kupa mwana bya kutanga kete?

• “Ndyukile bintu bingi bibi bitala kusambakena pamo—bintu byonanga’mba tata kebiyukilepo. Wadi wa kutulumuka shi namwipangwile’byo.”—Ken, wa mu Kanada.

I bika bikokeja kutyina obe mwana pa kukulombola milangwe yandi?

• “Kitatyi kyonamwene bukankamane bwa kwipangula bami bambutwile bitala kusambakena pamo, baunondolwele na abo bantopeka, amba ‘mwanda waka ubaipangula kino kipangujo? Le kudi mwanda?’”—Masami, wa mu Jampani.

Shi mwana wakwipangula kipangujo kitala kusambakena pamo, le mulondolwelo obe ukokeja namani kushitula nansha kushita mukenga wa kukesambila’po dikwabo?

• “Byaswile kwikala biyampe shi bambutwile baunombwele amba pobadi na yami myaka, nabo badi bepangula bipangujo bya uno muswelo ne i kyendele’mo nami ngipangule’byo.”—Lisette, wa mu Franse.

I muswelo’ka okokeja kutūkija mwanobe mutyima, amba apēlelwe kwisamba nobe bivule bitala kusambakena pamo?

• “Mama wadi ungipangula bipangujo bitala kusambakena pamo, ino na kadiwi kayampe. Nalanga kino kidi na mvubu, pa kusaka’mba mwana aleke kwimona na aye obasambija.”—Gerald, wa mu Franse.

I diwi’ka dyowisambanga nadyo na obe mwana pa bitala kusambakena pamo? Le bikulomba kusendulula?