Lelo Wadi Uyukile Kala?

Lelo makopo esambilwe mu Bible i amo onka na luba lwa makopo luyukene dyalelo?

Kishima kitwa mu kiñanga bu “makopo” kingidijibwa dyalelo i luba lubelanga bantu lutamba ku bishi. Kino kishi (Mycobacterium leprae) kyasokwelwe dibajinji na Dokitele G.A. Hansen mu 1873. Bakimbi i basokole amba kino kishi, nansha ke panja pa ngitu, kikokeja kushala kyūmi mu mafuku kitema mu mamina apembele muntu. Kadi i basokole amba boba badi pabwipi na bantu babela makopo babwanya kusambukilwa bukidibukidi luno luba ne amba bakwabo babwanya kusambwilwa’lo kupityila ku bisandi bya wa makopo. Mungya Kitango Kitala Bukomo bwa Ngitu Ntanda Yonso (Organisation mondiale de la santé), mu 2007, bantu 220 000 ne musubu bebwejeje ku badi na luba lwa makopo.

Bine, makopo āsuswile bantu ba Kutunduka mu bitatyi bisekunwinwe mu Bible, kadi Mukanda wa Bijila wa Mosesa wādi unena’mba muntu wa makopo ufwaninwe kutolwelwa kufula. (Levi 13:4, 5) Inoko, kishima kya Kihebelu tsa·raʹʽath kyalamwinwe bu “makopo” kekisambilepo enka pa muntu ubela’o, mhm. Kishima tsa·raʹʽath kitala ne bivwalwa ne njibo. Makopo a uno muswelo ādi amwekela ne ku bisandi bya moya, bya bukonge, nansha kintu kikwabo kipungwe na kiseba. Kyaba kimo, ādi abwanya kupwa na kukenda, inoko shi “luba lwikele lufituluka, nansha lutyiluluka” lubakoma kupwa, nabya kisandi nansha kiseba’kya kyādi kifwaninwe kusokwa. (Levi 13:47-52) Mu mobo, luba lwādi lumwekela ku “mapungula afituluka nansha atyiluluka” mu lubumbu. Mabwe ne biloba bidi na makopo byādi bya kutalulwa ne kusumbulwa—kulampe na mobo. Shi makopo ajoke monka, njibo yonso yādi ifwaninwe kupomonwa ne kusumbula byubakwa nabyo. (Levi 14:33-45) Bamobamo banenanga amba ano makopo a ku bisandi nansha a ku mobo yādi’tu ino itwanga dyalelo’di bu mundila. Inoko, kekudipo bukamoni bulombola’mba i bya bine.

Mwanda waka busapudi bwa mutumibwa Polo mu Efisesa bwākolomwene lupotopoto umbukata bwa basendwe ba ndalama?

Basendwe ba ndalama ba mu Efisesa, bāmwenine ntundubuko yabo mu mwingilo “wakubunda bankishi ba Diana,” leza mukaji wa buluwe, bumeni, ne lubutulo. (Bilongwa 19:24) Kyelekejo kyandi kyādi kitumbe amba “kyaponene ku Yupita” ne kulamwa mu tempelo ya Diana mu Efisesa. (Bilongwa 19:35) Ino tempelo yādi imwenwe bu ibadilwa mu bintu bisamba-bibidi byādi bitendelwa mu myaka ya kala. Bibumbo bya batōtyi bādi bendanga mwaka ne mwaka ku Efisesa mu Kweji wa 3 ne Kweji wa 4, kukatanwa ku masobo a Diana. Kuno kuvula kwa beni kwāfikije kupota kukatampe kwa bintu bya butōtyi, bya kuvulukila’po, bijimba, ne byakwela kudi leza mukaji nansha bya kukatōta nabyo mu kisaka pobakajokela kwabo. Bilembwa bya kala bya mu Efisesa bisambila pa busendwe bwa kupunga bankishi ba nsahabu ne ndalama ba Diana, bikwabo nabyo bitela bengidi ba ndalama.

Polo wāfundije amba bankishi i bintu “bilongwe ku maboko ke balezapo.” (Bilongwa 19:26) O mwanda, basendwe ba ndalama pa kumona’mba Polo webonena pa kadilo kabo, batambija kavutakanya ka bibumbo bya bantu konakanya busapudi bwandi. Demeteusa, sendwe umo wa ndalama, wālombwele byādi bityina basendwe bonso, na kunena’mba: “Ino kadi ke pa mwanda wa busendwe bwetu bonka ke busa koneka, mhm, i ne pa mwanda wa njibo ya Diana, leza-mukaji mukatampe ke īsake kulembakana, ne buleme bwandi bwine buvutakanibwe wadi utōtyibwa ne bonso ba mu Asha, ne bapanopantanda bonso.”—Bilongwa 19:27.