KITATYI kyadi utama mu bukata mwa balondakani balanda mu Côte d’Ivoire, Pascal wadi usaka kwikala na būmi buyampe. Byadi usenswe makayo a bikoni, wadi wiipangula ‘kuntu kwabwanya kumona dyese dya kwikala bingwa wa makayo ne kupeta?’ Aye pa kubwanya myaka 25, wafula ku kunena’mba Bulaya i kifuko kiyampe. Ino byakadipo na mikanda ya dishinda, wadi wa kutwela mu Bulaya mu bwivi.

Mu 1998, na myaka 27, Pascal washilula kwenda. Watyibuluka bukila bwa Ghana, wapityila mu Togo ne kutyibulula Bénin, ku mfulo wafika mu kibundi kikatampe kya Birni Nkonni mu Nijer. Pano po pashilwile kyaka kikatampe mu lwendo lwandi. Pa kwenda kungala, wadi ufwaninwe kukanda pa mundule wa motoka mukatampe ne kutyibulula Dilungu dya Sahara. Kadi, pa kufika ku Meditelanea, wadi unenwe kutūkila na kyombo ku Bulaya. Ino yadi’tu mpangiko, inoko kwalongeka bintu bibidi mu Nijer byamwimikile.

Kibajinji, kakidipo na lupeto. Kya bubidi, wetana na Noé, pania mwine washilwile kwifunda nandi Bible. Watengwa ku mutyima bininge na byaadi wifunda ne kushinta mumweno waadi umona būmi. Kusangela bintu bya ku mushipiditu kwapingakena pa bitungo byandi bya ku ngitu. Mu Kweji 12, 1999, Pascal wabatyijibwa. Pa kulombola kufwija’ko Yehova, washilula kwingila bu pania mu Nijer mu 2001​—mu kibundi mwine mwāefundile bubinebine. Le umwene mwingilo wandi namani? Unena’mba, “pano ngidi na būmi bulumbuluke!”

Pamo bwa Pascal, bantu bavule bamwene’mba kwikala na nsangaji mivule mu būmi kwimanine pa kulondalonda bitungo bya ku mushipiditu. Pa kufikila pa bino bitungo, bamo batambile ku Bulaya ne kuvilukila mu Afrika mwanda wa kwingila mu myaba musakilwa basapudi bavule ba Bulopwe. Kadi, kintu kya Batumoni 65 ba mu Bulaya​—badi na myaka 17 kutūla ku 70​—bavilukīle kokwa “kusakilwa bukwashi,” monka mobalombwedilwe divule, ku matanda a Afrika wa Kushika pamo bwa Bénin, Burkina Faso, Nijer, ne Togo. * Le i kika kyebatonwene baviluke, ne bemwenine byabuyabuya’ka?

Anne-Rakel wa mu rom Danemarke unena amba: “Bambutwile bami baingile bu bamishonele mu Senegale. Badi nyeke besambila na nsangaji pa būmi bwa bumishonele, ebiya nami nkesake būmi bwa uno muswelo.” Pano ke padi kintu kya myaka 15, kitatyi kyadi Anne-Rakel na myaka 20 ne musubu, wavilukīle ku Togo kwine kwaaingidile mu kipwilo kya ludimi lwa batumama. Le kuviluka kwandi kwakankamikile  bakwabo namani? Unena amba: “Nkasami mwana-mukaji ne mwana-mulume baunondele ku Togo mwenda mafuku.”

Aurele, tutu musonge wa myaka 70 wa mu Franse unena amba: “Myaka itano pa kupita’po, kitatyi kyonatambwile pasho, nadi na butyibi bwa kukwata: Kwikala na būmi bwa talala mu Franse ne kukungila Paladisa iya’ko nansha kutabula matabula a kutandabula mwingilo wami.” Aurele watabwile matabula a kutandabula mwingilo wandi. Kintu kya myaka isatu pa kupita’po, aye ne wandi mukaji Albert-Fayette, bavilukila mu Bénin. Aurele unena’mba, “kwituma mwanda wa kwingidila Yehova kuno i kintu kiyampe kyotwadi ketwalongele kashā.” Ubweja’ko na mimungomungo amba, “kwalupukile bipa biyampe, kadi bipindi bya wetu mwaba ne bei yadi’ko byadi bimvuluja Paladisa.”

Clodomir ne wandi mukaji Lysiane, batambile mu Franse bavilukila mu Bénin pano ke padi myaka 16. Ku ngalwilo badi badilanga bininge kisaka ne balunda ba mu Franse, kadi badi na moyo’mba kebakabwanyapo kwibidila būmi bwabo bupya. Inoko, badi na bubinga bwa kwivwanina moyo. Bemwenine nsangaji mivule. Clodomir unena’mba, “mu ino myaka 16, twadi na dyese dya kukwasha mwayene wa muntu umo ku mwaka etabije bubinebine.”

Sébastien ne Johanna, ba mulume ne mukaji ba mu Franse, bavilukīle mu Bénin mu 2010. Sébastien unena’mba, “kudi bintu bivule bya kulonga mu kipwilo. Kwingidila kuno kudi pamo bwa kufundijibwa bukidibukidi ku masomo a kiteokratike!” Le bantu betabanga namani mu mwingilo? Johanna unena amba: “Bantu badi na kyumwa kya bubinebine. Nansha shi ketudipo mu busapudi, bantu betwimikanga mu dishinda mwanda wa kwitwipangula bipangujo bimanine pa Bible ne kwitulomba mabuku.” Le kuviluka kwabo kwadi na lupusa’ka pa busongi bwabo? Sébastien unena amba: “Kwaningishe busongi bwetu. I kya nsangaji’po kashā kupityija mafuku onso mu busapudi na wami mukaji.”

Eric ne wandi mukaji Katy, bengilanga bu pania mu kibundi kya bantu batyetye kidi kungala kwa Bénin. Pano ke padi kintu kya myaka dikumi, pobadi mu Franse, bashilwile kutanga bishinte bisambila pa kwingidila kokwa kusakilwa bukwashi ne kwisamba na bengidi ba kitatyi kyonso. Kino kyebapele mutyima wa kuviluka, ebiya baviluka mu 2005. Bemwenine kutanta kukatampe. Eric unena amba: “Myaka ibidi kunyuma, kisumpi kyetu kidi mu kibundi kya Tanguiéta kyadi na basapudi 9; ino pano tudi 30. Ku kupwila kwa Dya Yenga, kutanwanga bantu 50 nansha 80. Bine, nsangaji mikatampe yobadi nayo i ya kumona kuno kutanta!”

Le i bikoleja’ka bitananga bantu bamo bendanga kokwa “kusakilwa bukwashi”? Benjamin, wa myaka 33, i mwanabo na Anne-Rakel. Paadi mu Danemarke mu 2000, wetene na mishonele wadi wingila mu Togo. Benjamin uvuluka amba: “Ponalombwele mishonele amba nkimbanga kwingila bu pania, waunene amba: ‘Uyukile, ubwanya kwingila mu Togo.’” Benjamin walangulukila’po. Unena amba: “Nkyadipo ne na myaka 20 mine mu kine kyaba’kya, ino bakaka bami babidi badi bengila kala mu Togo. Byaumpēlela kwenda’mo.” Penepa waviluka. Ino kwadi kukidi bikoleja. Benjamin unena amba: “Nkyadipo ndyukile kishima nansha kimo mu Falanse. Myeji isamba mibajinji yadi mikomo mwanda nadi mukomenwe kwisamba na bantu.” Ino kyaba kimo waendelela. Pano Benjamin wingilanga ku Betele mu Bénin, utuma mabuku ne kukwasha mu mwingilo utala makompyuta.

Eric ne Katy, batelelwe kūlu’ku, baingile mu mwaba wa ludimi lweni mu Franse kumeso kwa kuvilukila mu Bénin. Le bantu ba mu Afrika wa Kushika badi beshile namani na ba mu Franse? Katy unena amba: “Byadi bikomo kutana kifuko kiyampe pa kushikata. Twashikete myeji mivule mu njibo yampikwa mudilo wa nshinga ne mema.” Eric ubweja’ko amba: “Balondakani badi bomba minjiki na diwi ditunduke mu bukata bwa bufuku. Bintu pamo bwa bino bilomba kwikala na kitūkijetyima ne kwikala na mutyima wa kwibidila.” Bonso betabija amba: “Nsangaji ya kwingila mu mwaba wadi kewasapwilwe’mo, i mipite bikoleja byo-byonso.”

Michel ne Marie-Agnès, ba mulume ne mukaji ba mu Franse ba myaka isenselela ku 60, bavilukīle mu Bénin pano kepadi kintu kya myaka itano. Dibajinji badi bazumbija mutyima. Michel unena amba: “Bamo badingakanyanga kuviluka kwetu na muntu ulandala pa monji koku utonona ngolofwana—kadi twadi tushikete mu ngolofwana! Bibwanya kulenga moyo shi kuyukilepo amba uno muntu ulandala pa monji i Yehova. O mwanda twavilukile kukengidila Yehova, kadi nandi wadi netu.”

Boba bendanga kokwa “kusakilwa bukwashi” bayukile kamweno kadi mu kwiteakanya na kutabula ano matabula: Kukwata mpangiko kumeso kwa kitatyi. Kwifunda muswelo wa kwibidila. Kuleka kulupula lupeto luvule kupita pa lolwa lupangilwe kala. Kukulupila mudi Yehova.—Luka 14:28-30.

Sébastien utelelwe kūlu’ku, unena amba: “Kumeso kwa kuviluka, ami ne Johanna twalamine lupeto mu myaka ibidi na kutyepeja lupeto lotwadi tulupula mu kwipwija mukose ne kuleka kupotakanya bintu.” Pa kwendelela kwingila mu ntanda mikwabo, badi benda myeji mityetye mwaka ne mwaka mu Bulaya, kwine kwebalengeje bengile bu pania mu Bénin mu myaka yadi ibashadile’ko.

 Marie-Thérèse ubadilwa mu kintu kya bakaka 20 bankungakaji ba mu matanda makwabo bengidila kokwa “kusakilwa bukwashi” mu Afrika wa Kushika. Wadi wingila bu shofele wa motoka usela bantu mu Franse; Ino mu 2006 walomba konje wa mwaka umo mwanda wa akengile bu pania mu Nijer. Kitatyi kilampe kumeso, wadi uyukile amba buno i būmi buyampe bwaadi bine usaka kulondalonda. Marie-Thérèse unena amba: “Pa kupwa kujokela mu Franse, nalombwele mukulumpe wami wa kaji amba nsaka kujadika mpangiko ya kaji kami, nandi waitabija kushinta’yo. Pano, ñingilanga bu shofele wa motoka mu Franse tamba mu Kweji wa Butano kutūla ku Kweji wa Mwanda, ebiya kutamba ku Kweji wa Kitema kutūla ku Kweji wa Buná, ñingilanga bu pania mu Nijer.”

Boba ‘bakimba bidi nyeke Bulopwe’ babwanya kukulupila’mba Yehova ukebapa “bikwabo byonso.” (Mat. 6:33) Tulete kimfwa: Langulukila’po bidi pa bintu byatene Saphira, kaka nkungakaji wa mu Franse udi na myaka isenselela ku 30 kadi wingilanga bu pania mu Bénin. Mu 2011 wajokēle mu Franse mwanda wa kukimba lupeto lubwane lwa kwikwatakanya nalo mu mwaka mukwabo (wa busamba) mu Afrika. Saphira unena amba: “Dya Butano, dyadi difuku dyami dya mfulo ku kaji, ino nadi nekisakilwa kwingila mafuku makwabo dikumi mwanda wa kusokola lupeto lwa kwikwatakanya nalo mu mwaka wiya’ko. Kwadi ke kunshadile’tu mayenga abidi mu Franse. Nalomba kudi Yehova ne kumushintulwila ngikadilo yonadi’mo. Kitatyi kityetye pa kupita’po, baungita ku telefone ku sosiete imo ne kungipangula shi mbwanya kupingakana muntu umo mu bula bwa mayenga abidi.” Saphira waenda ku kaji mu Dya Mwanzo mwanda wa kufundijibwa na mwingidi waadi wa kupingakana. Unena amba: “Natulumukile pa kuyuka’mba wadi kaka mwine Kidishitu wadi usakilwa konje wa mafuku dikumi mwanda wa kukatanwa ku Masomo a Bapania! Mukulumpe wandi wa kaji wapelele kumupa konje kumeso kwa kusokola muntu wa kumupingakana. Walombele kudi Yehova amukwashe—enka monalongele ne ami.”

Batutu ne bakaka bamo baingidile mu Afrika wa Kushika mu myaka mivule ne kushikata’mo bu bene kibundi. Bakwabo nabo babwenye kushikata’mo myaka mityetye kupwa bakajokela mu abo matanda. Inoko, kufika ne dyalelo, bano bantu baendele kokwa “kusakilwa bukwashi” bakimwenanga mu myaka yobengidila mu matanda makwabo. Befundile amba nsangaji ya binebine mu būmi itambanga ku kwingidila Yehova.