Paul: Twadi basangale bininge! Mwadi i mu Kweji 11, 1985, kadi twadi twenda mu mwaba wetu mubajinji mu Liberia, mu Afrika wa Kushika. Amviyo otwadi twenda nandi waimene mu Senegale. Anne wanena’mba, “Mu nsá’tu umo ne kipindi tusa kufika mu Liberia!” Kupwa twatambula musapu wa amba: “Bonso benda mu Liberia batūke mu amviyo. Kudi bantu bakimba kuponeja buludiki bwa mu Liberia, o mwanda amviyo wetu kabwanyapo kupona’mo.” Mafuku dikumi alondele’po, twashikete na bamishonele mu Senegale tulonda mapya a mu Liberia adi anena’mba bantu bepaibwa bininge, ne amba ba lupusa bapelejanga bantu kutamba ku mobo bufuku kutyina bakepaibwa.

Anne: Twi bayukane bu bantu babandaula bininge bintu. Na bubine, tamba ku bwanuke bwami nadi ndyukene bu muntu wa moyomoyo. Ngivwananga moyo enka ne pa kutyibulula kilai! Inoko twadi basumininwe kukengidila mu mwaba motwatuminwe kukengidila.

Paul: Ami ne Anne twatamīne ku kintu’tu kya makilometele mwānda kushika wa Angeletele. Byonakankamikilwe bininge na bambutwile bami Anne nandi na inandi, batwe bonso bubidi twashilwile bupania potwapwile’tu masomo. Betukankamikile twingile mwingilo wa kitatyi kyonso. Ponabwenye myaka 19, naikele na dyese dya kwitwa ku Betele, kadi Anne nandi wanondele’ko potwapwile kwisonga mu 1982.

Anne: Twasenswe Betele, inoko twadi nyeke tusaka kukengidila kokwa kusakilwa basapudi bavule. Byotwaingile ku Betele pamo na banabetu baingile mwingilo wa bu mishonele mafuku kunyuma, kino kyetulengeje tusake bininge kwingila uno mwingilo. Bufuku bonso mu bula bwa ino myaka isatu twadi tulombela pangala pa uno mwanda, o mwanda twasangele bininge mu 1985 potwatambwile lwito lwa kukafunda Masomo a Ngileade mu kalasa ka 79! Pa kupwa kufunda, twatuminwe mu Liberia, mu Afrika wa Kushika.

Paul: Twakandile mu amviyo mubajinji waitabijibwe kupona mu Liberia. Bantu badi bakidi na moyo bininge kadi badi bakankajibwe kutamba ku  mobo bufuku. Shi motoka ubavumija bininge soné mu kitulumukila, bantu badi bakwatwa moyo ne kushilula kunyema mu nsoko. Pa kusaka’mba tuleke kuzumbija mutyima, twadi tutanga mashapita a mu Ñimbo ya Mitōto kyolwa kyonso. Inoko twadi tusenswe bya binebine mwingilo wetu. Anne wadi wingila bu mishonele mu mwaba, ami nami nadi ñingila ku Betele na tutu John Charuk. a Bwino bwandi ne kwivwanija kwandi kwa ngikadilo yadi’mo batutu ne bakaka, byaunengeje nefundile bivule kwadi.

Anne: Mwanda waka twasenswe ntanda ya Liberia bukidibukidi? I pa mwanda wa batutu ne bakaka. Betusenswe bininge kadi badi na lwitabijo. Twapwene nabo bininge baikala ke kisaka kyetu kipya. Madingi abo etukomeje bininge ku mushipiditu. Busapudi bwadi butobala bininge, bantu badi beivwana bibi shi mwebashiya bukidibukidi. Bantu mu bipito badi besambila pa myanda ya mu Bisonekwa. Byadi bitupēlela kwibafwena ne kushilula nabo mīsambo. Twaikele na bifundwa bingi ketukomenwa ne kwibyendeja byonso. Wadi mwaba wa kutendelwa!

Paul: Mu 1989 pa kupwa kushikata’ko mu ndoe mu myaka iná, kwaikala kushinta kukatampe—kwalupuka divita dya basivile. Barebele bakwete kipindi kya kubwipi na Betele mu mafuku 2 Kweji 7, 1990. Twalongele myeji isatu kwampikwa kwisamba na ba panja pa ntanda ya Liberia, kubadila’mo ba mu byetu bisaka ne na kité kya ntanda yonso. Konsokonso kwadi tuvutakanya, kusakana kwa byakudya, ne kulālwa kwa bana-bakaji ku bukomo. Tuvutakanya twaendelele mu bula bwa myaka 14 mu ino ntanda.

Anne: Bantu ba mu tubila tumo badi balwa ne kwipaya ba mu tubila tukwabo. Bantu belumbile mata kadi bavwale bibibibi badi banangakana mu bipito ne kusāta njibo ne njibo. Bamo badi bamona kwipaya bantu pamo’nka bwa “kwipaya banzolo.” Badi bongwija pamo imbidi mifwe, kadi imo enka ne kubwipi na musambo. Batumoni ba kikōkeji baipailwe, kubadila’mo ne bamishonele betu babidi.

Batumoni batūdile būmi bwabo mu kyaka na kufya Batumoni bakwabo ba mu tubila twadi tususulwa ne kwipaibwa. Bamishonele ne banabetu ku Betele nabo bafile bano batutu ne bakaka. Batumoni bamo banyemēne ku Betele badi balāla mu byumba bya munshi mwa etaje, bakwabo nabo twadi tushikata nabo mu byumba byetu pa etaje. Twashikete mu kyumba kyetu na kisaka kya bantu basamba-babidi.

Paul: Difuku ne difuku, basola badi bakimba kutwela ku Betele mwanda wa kumona shi tufile’ko bantu. Twadi na bantu baná badi balama: babidi badi batadila pa dididisha, babidi bakwabo badi benda  panja pa Betele mwanda wa kwisamba na basola. Shi babidi badi panja pa kibelo abatūla makasa ku meso, nabya bintu bidi biyampe. Inoko shi abatūla makasa abo pa nyuma, kino kishintulula’mba basola i balobe bininge, pa kino boba badi batadila pa dididisha badi bakafya bukidibukidi banabetu.

Anne: Pa kupwa kwa mayenga mavule, kisumpi kya basola balobe kyatwelele ku Betele ku bukomo. Ami ne kaka umo twakeshityile mu kikoloni mwine mwadi kakabatyi kadi na kifuko mubwanya kufyama muntu munda. Kaka wafyama mwine’mwa. Basola banondele pa etaje kasha belumbila mata. Bakōkola ku mulango na bulobo. Paul webazenza amba: “Nemwisashila, wami mukaji oyanga mu kikoloni.” Ponafungile kamulango mwadi mufyeme kaka kavumine, kupwa nadi nenwe kwaluja bintu byonso senene, kadi kino kyaunselele kitatyi kampanda. O mwanda nashilwile kuzakala ami ense. Le nadi wa kufungula namani kibelo? Nalombēle Yehova mundamunda ne kumwisāshila ankwashe. Kupwa nafungula kibelo ne kwibemuna na mutyima mutūke. Sola umo waunsukuma watwelelela mwadi kakabatyi, wekafungula ne kutalula byonso byadi’mo. Watulumukile bininge byakatene’mopo muntu. Aye pamo ne kisumpi kyabo bashilula kukimba mu byumba byonso enka ne mu musaka. Inoko ne pano pene kebasokwele’mopo muntu.

Paul: Kwaikele kusakana kwa byakudya mu bula bwa myeji. Inoko twadi nyeke na byakudya bya ku mushipiditu. Butōtyi bwa lubanga bwa ku Betele byo byadi bu “byakudya” byetu bya lubanga, kadi twadi tusangela muswelo otwadi tukomejibwa na buno butōtyi.

Twayukile amba shi tutambe panja mwanda wa kukakimba byakudya ne mema, boba botufile badi ba kwipaibwa. Divule, Yehova wadi witupa bine byotwadi tusakilwa pa kitatyi kifwaninwe kadi mu muswelo wa kutendelwa. Yehova wavuije bisakibwa byetu ne kwitukwasha tutūkije mutyima.

Bintu byabipīle’ko bininge mu ino ntanda, inoko bubine bwaendelele kumunika. Kitatyi ne kitatyi, batutu ne bakaka badi banyema mwanda wa kupandija būmi bwabo, inoko badi balombola lwitabijo ne kutūkija mutyima mu bino bitatyi. Bamo banenene amba kūminina kobaūminine divita “kwebateakenye ku kyamalwa kikatampe.” Bakulumpe ne batutu bankasampe bankanka balongele byonso byobabwanya mwanda wa kukwasha batutu ne bakaka. Batutu ne bakaka badi banyemena ku bifuko bikwabo, badi bekwasha kadi bashilwile kusapula mu bino bifuko. Badi bengidija byonso byobadi batana mu ntanda mwanda wa kushimika Mobo a Bulopwe ne kupwila. Mu bino bitatyi bya makambakano, kupwila ne kusapwila bantu bakwabo byapele batutu ne bakaka lukulupilo ne kwibakankamika bininge. Potwadi twabanya byakudya, bisandi ne bisakibwa bikwabo, banabetu bavule badi balomba masakoshi a kusapula nao pa kyaba kya bivwalwa. Kino kyadi kitutenga bininge. Bantu badi bakwatwe moyo ne kwikala na bulanda,  batejeje myanda miyampe. Batulumukile bininge pa kumona Batumoni bekele na nsangaji ne kutūkija mutyima; bamunikile pamo bwa kitōkeji mu ano makambakano onso adi pamo bwa mfindi. (Mat. 5:​14-16) Bupyasakane bwa batutu ne bakaka bwalengeje basola bamo babi bininge bekale ke banabetu.

Paul: Kitatyi kimo byetulombele kutamba mu ntanda ya Liberia, misunsa isatu mu kitatyi kityetye ne misunsa ibidi mu bula bwa mwaka mutuntulu. Kaka umo mishonele walombwele muswelo otwadi twiivwana kitatyi kyotwadi tutamba’mo, amba: “Ku Ngileade betufundije kusanswa bininge mwingilo wetu, kadi ye byotwalongele. O mwanda kushiya batutu ne bakaka mu ino ngikadilo mikomo kwetuletēle bulanda bukatampe!” Na bya dyese, twadi tubwanya kukwatakanya mwingilo wa mu Liberia, mu matanda a kubwipi motwadi tukashikata.

Anne: Mu Kweji 5, 1996, bantu baná motudi batambile na motoka wa ku musambo mwine mwadi muyudile mapapye a myanda ya mvubu itala mwingilo wa mu Liberia. Twasakile kwenda ku kifuko kikwabo kwadi talala ku kintu kya makilometele 16. Ponka’po kifuko kyotwadi’mo kyatambwa divita. Basola bakalabale bashilula kuvumija mata, betwimika, batūkija’mo bantu basatu motudi kupwa baenda na motoka pamo na Paul. Mu kitulumukila, twamona Paul wiya koku usonsa mashi mu mpala. Dibajinji twalangile amba i bamwase buta, kupwa twajingulula amba shi i bamwase buta kadipo ubwanya kwenda! Sola umo wamukupile paadi utūka mu motoka. Na bya dyese, kadi kakilonda katyetye.

Mu motoka wa basola wadi dya kubwipi mwadi muyule bantu bakwatwe moyo. Twakwete butyibi bwa kunyema nabo, ino byokemwadipo kifuko munda, byetulombele kuyela ku motoka. Shofele wanyemeja motoka bininge twasa kupona. Twamuzenza emike, inoko aye kutupu mwanda wadi mukwatwe moyo. Twalongele bukomo bwa kuleka kupona, inoko twafikile ngitu isansa ne kuzakala mu bidyoma.

Paul: Twafika enka na bisandi bya butyafu bisanike byotwadi tuvwele, twetala ne kwiipangula motwapandila. Twalēle mu budimi kubwipi na amviyo mutubuketubuke na masashi mwine wetuselele ne kwitutūla mu Siera Leone difuku dyalondele’po. Twafwijije’ko bininge byotwafikile bōmi, inoko twazumbije mutyima bininge pa mwanda wa batutu ne bakaka.

Anne: Potwafikile ku Betele mu Freetown, mu Siera Leone, banabetu betukwatakenye biyampe. Inoko nashilwile kuvuluka bintu byetufikile. Mu bula bwa difuku, nadi’nka nanga’mba nsa kutanwa na kintu kibi kadi nkyadipo nanga biyampe. Nadi mona bintu byonso’nka bwa kilotwa. Bufuku nadi mpalamuka kitatyi kyonso koku nzakala amba nsa kutanwa na kintu kibi. Byadi bikomo’nka ne kwesa. Paul wadi ungela mu kyadi ne kulombela nami. Twadi twimba ñimbo ya Bulopwe kufika enka ne byontūkija mutyima. Namwene amba kembela bulubi ne kukomenwa kwingila bu mishonele.

Nkikelwapo nansha dimo byalongekele kitatyi kityetye pa kupita’po. Enka mu mwine yenga’wa, twatambula mapepala abidi. Dipepala dibajinji i Langukai! wa Falanse wa mafuku 8 Kweji 6, 1996. Mwadi kishinte kinena’mba “Comment venir à bout des crises de panique.” Pano naivwanije byadi bimfikila. Dipepala dya bubidi i Kiteba kya Mulami kya Falanse kya mafuku 15 Kweji 5, 1996, mwine mwadi kishinte kinena’mba “Où puisent-ils leur force ?” Mu kino Kiteba kya Mulami mwadi kifwatulo kya kipupulu kiketeke dipapa. Kishinte kyashintulwile amba monka mubwaninya kipupulu kwendelela kudya ne kutumbuka nansha byokidi na dipapa diketeke, netu na bukwashi bwa mushipiditu wa Yehova, tubwanya kwendelela kukwasha bakwetu nansha shi tudi na misanshi mu malango. Bino byadi byakudya byetupele Yehova pa kitatyi kifwaninwe. (Mat. 24:45) Kulongela bukimbi pa uno mwanda ne kulama bishinte bīsambila pa uno mwanda kwankweshe bininge. Mu kupita kwa kitatyi, moyo onadi ngivwana kitatyi kyonso waumpwa.

Paul: Twadi twivwana nsangaji mikatampe ponso potwadi tujokela mu Liberia. Dya ku mfulo kwa 2004, twabwenye kintu kya myaka 20 mu mwingilo wetu. Byapwile divita, kwaikele mpangiko ya kūbaka musambo. Inoko mu kitulumukila, betutuma kukengidila ku kifuko kikwabo.

 Dino dyadi ditompo dikatampe kotudi. Twapwene bininge na batutu ne bakaka, le twadi ba kwibashiya namani? Byotwashile byetu bisaka mwanda wa kwenda ku masomo a Ngileade, twemwenine kwitūla mu makasa a Yehova mokuletelanga madyese. O mwanda twaitabije uno mwingilo. Twatuminwe mu ntanda ya kubwipi ya Ghana.

Anne: Twadidile pa kutamba mu ntanda ya Liberia. Twatulumukile petulombwele Frank, tutu umo wa tunangu kadi mununu amba: “Mufwaninwe kwitwilwa!” Kupwa washintulula amba: “Tuyukile amba kemuketwilwapo nansha dimo, inoko mufwaninwe kuta mutyima ku mwingilo wenu mupya. I pa mwanda wa Yehova, nanshi tai mutyima pa batutu ne bakaka ba kwine’kwa.” Byanenene uno tutu byetukweshe tupwane na balunda bapya mu Ghana, mwine motwadi tuyukilwe na balunda batyetye kete, kadi moketwadipo tuyukile kintu nansha kimo.

Paul: Inoko, kebyetulombelepo kitatyi kivule bininge pa kusanswa batutu ne bakaka ba mu Ghana. Mwadi Batumoni bavule! Twefundile bivule ku kikōkeji kyabo ne lwitabijo lwabo lukomo. Pa kupwa kwingila myaka 13 mu Ghana, twatambula musapu mukwabo oketwadipo tulangila. Betutumine kukengidila mu Afrika wa Kutunduka mu Kenya. Nansha byotwalangile bininge balunda ba mu mwaba motwaingidile dibajinji, inoko twapwene kiponka na ponka na banabetu ba mu Kenya. Kadi tukingidila ne pano mu uno mwaba mukatampe mwine musakilwa bininge bukwashi.

Anne: Mu bula bwa myaka yonso’i, ne mutanwe na makambakano mavule kadi alenga moyo. Kwikala mu ngikadilo ya kyaka nansha ilenga moyo, kubwanya kwitulengeja tususuke ku ngitu nansha mu malango. Ketwakingilwepo mu kingelengele ku bino byetutene. Enka ne pano shi naivwana mata avuma, mbelanga misongo ya eshitoma kadi makasa ami keevwanangapo kintu. Inoko ne muboile’ko ñeni ya kumwena mu byonso bitupa Yehova mwanda wa kwitukomeja, kimfwa batutu ne bakaka. Kadi ne mumone amba shi tulame bibidiji byetu bya ku mushipiditu, Yehova uketukwasha tushale mu mwingilo wetu.

Paul: Bamo betwipangulanga’mba, “Lelo musenswe mwingilo wenu?” Matanda abwanya kwikala malumbuluke, inoko mubwanya kwikala byaka kadi bintu bibwanya kushinta bukidi bonka. Ino le, i bika byotusenswe kupita ntanda yotwingidila’mo? I batutu ne bakaka balēme, ko kunena’mba kyetu kisaka. Nansha byotwishidile bibidiji, tudi bine na mulangilo umo. Twadi tulanga’mba twatuminwe mwanda wa kwibakankamika, inoko na bubine abo bo betukankamikile.

Kitatyi kyonso kyotuviluka, twimwenanga kingelengele kya mu ano etu mafuku: ke bu bana na bana bwetu kadi. Kitatyi kyonso kyotudi mu kipwilo, kyo kyetu kisaka kadi ko kwetu. Tukulupile amba shi twendelele kukulupila mudi Yehova, uketupa bukomo bwa kūminina makambakano onso abwanya kwitutana.—Fid. 4:13.