KI NTO mañi ye ne mu ka fa sina mpo ku mutu ya kutekeha hahulu? Mwa miteñi ya likezahalo ze ñozwi mwa Bibele, minunkiso ye miñwi ne i ngiwa ku ba ya butokwa sina gauda—mane ne i kona ku fiwa sina mpo ku mulena. * Ki lona libaka minunkiso ye miñwi ha ne i li limpo ze ne ba file ba ba nuha ka linaleli ku “mulena wa Majuda.”—Mateu 2:1, 2, 11.

Bibele hape i bulela kuli mulena wa musali wa kwa Sheba ha naa tilo potela Salumoni, naa file “mulena gauda ye eza litalenta ze 120, ni minunkiso ye miñata-ñata, ni macwe a butokwa; kwa li ku ba, ku sa tisiwi, niheba kwakale, minunkiso ye miñata ye likana ni ya kile a tisezwa mulena Salumoni ki mufumahali wa kwa Sheba.” * (2 Makolonika 9:9) Hape malena ne ba lumezi Salumoni oli ya balisami ku mu bonisa kuli ne ba mu lakaleza ze nde.—2 Makolonika 9:23, 24.

Ki kabakalañi minunkiso yeo ni lika ze ñwi ha ne li li za butokwa ni ze tula hahulu mwa miteñi ya likezahalo ze ñozwi mwa Bibele? Kabakala kuli lika zeo ne li sebeliswa mwa lika ze ñata za butokwa, inge cwalo ku za bukabali, za bulapeli, niha ku bulukiwa mufu. (Mu bone taba ye li: “ Mo ne I Itusisezwanga Minunkiso Mwa Miteñi ya Likezahalo ze Ñozwi Mwa Bibele.”) Kwandaa kuli batu ne ba i tabela hahulu, minunkiso yeo ne i tula bakeñisa kuli ne i tokwa ku lifelwa kuli i yo fita ko ba i tokwa batu ni kabakala mitelo ye ne ba lifiswanga balekisi ba yona.

Mwa miteñi ya likezahalo ze ñozwi mwa Bibele, limela ze ñwi fo ne ku ezwa minunkiso ne li melanga mwa Musindi wa Jordani. Nihakulicwalo, minunkiso ye miñwi ne i zwanga mwa linaha li sili. Minunkiso ye shutana-shutana i bulezwi mwa Bibele. Minunkiso ye miñwi ye ne zibahala hahulu ki safrani, aloe, balisami, sinamoni, insense ye sweu ni mira. Kwandaa zeo, ne ku na ni linatifiso za lico ze ne zibahala hahulu ze cwale ka kumini, minta, ni anitoni.

Minunkiso ye miñwi ne i zwanga kai? Minunkiso ya aloe, kasia, ni sinamoni ne i fumanwa mwa linaha ze bizwa cwale kuli China, India, ni Sri Lanka. Minunkiso ye cwale ka mira ni insense ye sweu ne i zwa kwa likota ni macacani a naa melanga mwa libaka za lihalaupa, ku kalela kwa mboela wa Arabia ku isa kwa Somalia mwa Africa. Mi nardi kamba simela sa sende ne li zwanga feela kwa India kwa malundu a Himalayas.

Kuli i yo fita kwa Isilaele, minunkiso ye miñata ne i tokwa ku iswa ka nzila ye pazulula mwa Arabia. Buka ye ñwi (The Book of Spices) i bonisa kuli leo ki le liñwi la mabaka a naa tahisize kuli mwa lilimo za ma 1000 ni za ma 2000 B.C.E., naha ya Arabia i fetuhe “sibaka se ne si itusiswa hahulu ku fitiswanga libyana ku zwa kwa Upa ku ya kwa Wiko ni ku kuta.” Ba ne ba lekisanga minunkiso ne ba itusisanga linzila  ze fita mwa litolopo za kwaikale, mileneñi ye silelelizwe, ni libaka mo ne ba tibelelanga batu ba ne ba zamayanga ni makaravani mwa Negeve kwa mboela wa Isilaele. Ka ku ya ka liluko la World Heritage Centre la katengo ka UNESCO libaka zeo hape “li bonisa kuli pisinisi ya ku lekisa minunkiso ne i zamaya hande hahulu . . . ku zwa kwa mboela wa Arabia ku ya kwa Mediteranea.”

Makaravani ao hañata naa shimbanga lika ze ñata mo ku inzi minunkiso mi naa zamayanga misipili ye mitelele ya likilomita ze bato eza 1,800 ku pazulula mwa Arabia. (Jobo 6:19) Bibele i bulela za makaravani a balekisi ba Maishimaele kuli ne ba shimbanga “minunkiso ni mafula a milyani ni mira” ha ne ba zamayanga ku zwa kwa Giliadi ku ya kwa Egepita. (Genese 37:25) Bana ba Jakobo ne ba lekisize munyanaa bona Josefa kwa balekisi ba Maishimaele bao.

Balekisi ba Maarabe ne ba zamaisize pisinisi ya ku lekisa minunkiso ka lilimo-limo. Ki bona ba ne ba yo nganga minunkiso ye cwale ka kasia ni sinamoni ku zwa kwa Asia. Kuli ba zwafise batu ba mwa libaka za Mediteranea kuli ba si ke ba ezanga lipisinisi ni batu ba kwa Upa, Maarabe ne ba hasanyize litaba za buhata za kuli ne ba kopananga ni miinelo ye sabisa kuli ba fumane minunkiso yeo. Buka ya The Book of Spices i bonisa kuli mukwa o ne ba fumana ka ona minunkiso yeo “u lukela ku ba nto ye ne bulukilwe sina kunutu ye tuna.”

Ki litaba mañi ze ne ba hasanyize Maarabe? Herodotus, Caziba wa Mugerike wa litaba ze ezahezi za kwaikale wa mwa lilimo za ma 400 B.C.E., naa talusize litaba za buhata za kuli linyunywani ze sabisa hahulu ne li itusisanga makwati a sinamoni kwa ku eza liyaleto za zona, mi ne li yaletelanga fa ngo ya lilundu ko ne ba sa koni ku fita batu. Kuli ba fumane minunkiso ye minde, caziba yo naa ñozi kuli batu ba ne ba  nganga minunkiso yeo ne ba tokwa ku beyanga litunula ze tuna za nama mwatasi kwatuko ni lilundu. Linyunywani ne li shimbanga nama ye ñata ku isa kwa liyaleto za zona mi liyaleto ne li welanga fafasi bakeñisa bukiti bwa nama yeo. Mi baana ne ba nganga makwati a sinamoni ao kapili-pili ni ku yo a lekisa kwa baleki. Litaba zeo ne li zibahalile hahulu. Buka ya The Book of Spices i li, bakeñisa kuli “sinamoni ne i fumanwa ka ku beya bupilo bwa mutu mwa lubeta, ne i lekiswa hahulu ka ku tula.”

Nako ha ne inze i ya, kunutu ya Maarabe ya patululwa mi bulyangelino bwa bona bwa fela. Mwa lilimo za ma 100 B.C.E., likamba la Alexandria, la mwa Egepita, la ba sibaka fo ne ku fitelanga minunkiso ye ne lekiswa. Bazamaisi ba lisepe ha ne ba itutile mwa ku itusiseza moya wa mwa liwate la Indian Ocean, lisepe za Maroma ne li zamayanga ku zwa kwa makamba a mwa Egepita ku ya kwa India. Kacwalo, minunkiso ye ne ngiwa kuli ki ya butokwa, ya ata hahulu mi teko ya yona ya kutela hahulu mwatasi.

Kacenu minunkiso ha i sa li ya butokwa hahulu ku fita gauda. Mi ku taata hahulu kuli lu nge minunkiso yeo ku ba limpo ze swanela ku fiwa malena. Nihakulicwalo, batu ba bañata mwa lifasi ba sa itusisa minunkiso yeo mwa lisende ni mwa milyani, mane ni ku i beya mwa lico kuli li utwahale hande. Ku nunka hande kwa minunkiso yeo ku tahisa kuli i ate hahulu kacenu, sina mo ne ku belanga kwakale.