‘NITI kiñi?’ Yeo ki yona puzo ya naa buzizwe Jesu ki mubusisi wa Muroma ya naa busa Judea mwa linako za baapositola, ya bizwa Ponse Pilato, ka nako ya naa zekiswa Jesu mwa kuta ya mubusisi. (Joani 18:38) Pilato naa sa bati luli ku ziba niti. Mane, puzo ya hae ne i patuluzi feela mubonelo wa hae wa ku kakanya niti. Ku bonahala kuli, ku Pilato ni kwa batu ba bañata kacenu, niti ki taba feela ya ku iketela ni taba ye ama ku lumela feela za lutilwe mutu; ha ku na nto luli ye kona ku tusa mutu ku ziba niti.

Batu ba ne ba pila mwa Europe, mwa lilimo za ma 1500 ba ne ba yanga kwa likeleke, ne ba keni mwa butata bwa ku sa ziba kuli ne ba ka lumela taba ifi. Bakeñisa kuli ne ba lutilwe ku lumela mwa tuto ya kuli papa ne li yena ya naa na ni maata a matuna ka ku fitisisa mwa keleke, ni lituto ze ñwi za keleke ya Katolika, ne ba ziyelizwe ki lituto ze nca ze ne hasanywa ki batu ba ne ba lwanisa lituto za keleke, ili lituto ze ne yambile mwa linaha kaufela za Europe ka nako yeo. Ki lituto lifi ze ne ba ka lumela? Ne ba ka kona ku ziba cwañi lituto za niti?

Ka nako yeo, mwahalaa batu ba bañata ba ne ba tundamezi ku bata ku ziba niti, ne ku na ni baana ba balaalu. * Ne ba ezize cwañi kuli ba taluhanye lituto za niti ku za buhata? Mi ki lika mañi ze ne ba fumani? Ha lu boneñi.

Wolfgang Capito, ne li mutangana ya naa na ni tumelo ye tiile ku za bulapeli. Naa itutile bualafi, mulao, ni lituto za bulapeli. Capito naa bile muprisita wa Katolika mwa silimo sa 1512, mi hamulaho naa bile muluti wa bulapeli mwa keleke ye ne etelelwa ki bishopu wa mwa tolopo ya Mainz.

Kwa makalelo, Capito naa likile ku tuhelisa sikwata sa batu ba ne ba tukufalezwi ku luta lushango lo ne lu lwanisa lituto za keleke ya Katolika. Kono hamulahonyana ku zwa fo, Capito yena kasibili a kala ku kutaza lushango lo lu lwanisana ni lituto za keleke ya Katolika. Ki lika mañi za naa ezize? Caziba yo muñwi wa litaba za kwaikale ya bizwa James M. Kittelson, naa talusize kuli Capito ha naa kopananga ni lituto ze shutana-shutana, naa lumela kuli “Bibele ki sona simbule se si swanela mwa ku atula litaba ze kutazwa, bakeñisa kuli yona i bulela niti.” Kacwalo, Capito a fita fa ku lemuha kuli lituto za keleke za kuli sinkwa ni waine ze ne itusiswanga ka nako ya Misa mwa keleke ya Katolika, ne li fetuhanga ka makazo ku ba mubili ni mali a Jesu ni tumelo ya ku kuteka bahalalehi, ne li si ka toma fa Bibele. (Mu bone mbokisi ye na ni toho ya taba ye li: “ Kuli ba Zibe Haiba Lika Zeo ne li li Cwalo.”) Ka 1523, Capito a tuhela ku ba muluti mwa keleke ye ne etelelwa ki bishopu wa mwa tolopo ya Mainz, mi a yo pila mwa tolopo ya Strasbourg, ko ne ku fumaneha batu bañata ba ne ba lwanisa lituto za keleke ya Katolika.

 Ndu ya Capito, mwa tolopo ya Strasbourg, ya ba sibaka se ne ba kopanelanga batu ba ne ba lwanisa lituto za keleke ya Katolika mi ku si na ku kakanya, ne ba ambolanga litaba za bulapeli ni litaba ze i luta Bibele. Nihaike kuli ba lwanisi ba bañwi ne ba sa yemela tuto ya Silaalu, za naa ñozi Capito mwa buka ye bizwa The Radical Reformation, ne li bonisa kuli Capito “naa si ka bulela se siñwi ka za tuto ya Silaalu.” Kabakalañi? Ne li kabakala kuli Capito naa tabisizwe ki mo muituti wa litaba za bulapeli ya naa pila kwa Spain ya bizwa Michael Servetus, naa itusiselize litaba za mwa Bibele ku nyaza tuto ya Silaalu. *

Ku latula tuto ya Silaalu ne li taba ye tuna ya naa kona ku bulaelwa mutu, kacwalo, Capito naa na ni tokomelo mi naa si ka zibahaza maikuto a hae fa nyangela. Nihakulicwalo, za naa ñozi li bonisa kuli, kwa mukunda naa latuzi tuto ya Silaalu mane pili ha si ka kopana kale ni Servetus. Muprisita yo muñwi wa Katolika naa ñozi kuli, Capito ni ba naa swalisana ni bona ne “ba zwezipili ku ikambotanga kwa mukunda mi ne ba si ka zibahaza maikuto a bona kwa nyangela, ne ba ikambotanga litaba ze sa zibahali za bulapeli, mane ne ba hanile ni haiba tuto ya Silaalu se si Kenile hahulu.” Hamulaho wa lilimo ze 100, Capito naa ñozwi ku ba yena wa pili fa mukoloko wa batu ba ba tumile hahulu mwa ku ñola litaba ze lwanisa tuto ya Silaalu.

Capito naa lumela kuli Bibele ki yona simbule sa lituto za niti. Naa bulezi kuli: “Haike Bibele ni mulao wa Kreste kamita li lu etelele mwa litaba za bulapeli.” Caziba ya bizwa Kittelson, u bulela kuli Capito “naa tundamezi ku talusa kuli libaka le lituna le li tisa kuli batu ba palelwe ku utwisisa hande litaba za bulapeli ki la kuli ha ba isi pilu ku ze i bulela Bibele.”

Martin Cellarius (ya zibahala hape ka libizo la Martin Borrhaus), mutangana ya naa pila mwa ndu ya Capito, mwa silimo sa 1526, ni yena naa na ni takazo ye tuna ya ku bata ku ituta niti ye zwa mwa Linzwi la Mulimu.

Cellarius ya naa pepilwe ka 1499, ne li muituti yo mutuna wa litaba za bulapeli ni caziba wa tuto ya mihupulo ya batu. Naa amuhezi situlo sa buluti mwa tolopo ya Wittenberg, mwa naha ya Germany. Bakeñisa kuli mwa Wittenberg ki mona mo ne bu kalezi bulwanisi bwa lituto za keleke ya Katolika, Cellarius a swalisana ni Martin Luther hamohocwalo ni batu ba bañwi ba ne ba bata ku cinca lituto za keleke ya Katolika. Kono Cellarius naa ka kona cwañi ku taluhanya mihupulo ya batu kwa litaba za niti ze i luta Bibele?

Buka ye ñwi (Teaching the Reformation), i bulela kuli Cellarius naa lumela kuli ku utwisisa niti “ku tokwa ku eza buikatazo bo butuna bwa ku bala Bibele, ni ku bapanyanga liñolo kwa liñolo le liñwi, hamohocwalo ni ku lapelanga ni ku bakela libi.” Ki lika mañi za naa fumani Cellarius hamulaho wa ku nyakisisa ze i bulela Bibele?

Mwa kweli ya July, ka silimo sa 1527, Cellarius a ñola litaba za naa fumani, mwa buka ye na ni toho ya taba ye li, On the Works of God. Naa ñozi kuli lika ze cwale ka sinkwa ni waine ze ne itusiswanga ka nako ya Misa mwa keleke ya Katolika, ze ngiwa kuli li fetuhanga ka makazo ku ba mubili ni mali a Jesu, ki liswanisezo feela. Caziba ya bizwa Robin Barnes, u bulela kuli, hape buka ya Cellarius “i talusa za bupolofita bwa mwa Bibele bo bu bonisa kuli nako ya ñalelwa ni manyando ye taha, i ka latelelwa ki ku lukiswa sinca kwa lika mwa pupo ni ku talelezwa kwa bupolofita.”—2 Pitrosi 3:10-13.

Kwa litaba za naa ñozi Celllarius, nto ye ñwi ya butokwa hahulu, ki manzwi a hae a makuswani ka za litaba ze ama Jesu Kreste. Nihaike kuli Cellarius naa si ka lwanisa tuto ya Silaalu ka ku nonga, naa taluhanyize “Ndate ya Kwa Lihalimu” ku “Mwanaa hae Jesu Kreste,” mi naa ñozi kuli Jesu ne li yo muñwi wa milimu ye miñata ye li teñi mi ki yo muñwi wa bana ba Mulimu ya maata kaufela.—Joani 10:34, 35.

Robert Wallace, mwa buka ya hae ye ñwi, (Antitrinitarian Biography) ye ne ñozwi ka 1850, naa tulusize kuli  mwa litaba za naa ñozi Cellarius, ne ku si na mwateñi tuto ya Silaalu ye ne tumile hahulu mwa lilimo za ma 1500. * Kabakaleo, buñata bwa licaziba ba nahana kuli Cellarius u lukela ku ba ya naa hanile tuto ya Silaalu. U talusizwe ku ba yo muñwi wa batu ba ne ba itusizwe ki Mulimu, “ku luta batu za Mulimu wa niti ni za Kreste.”

I bato ba ka 1527, caziba wa litaba za bulapeli ya bizwa Johannes Campanus a yo pila mwa tolopo ya Wittenberg, mi naa ngiwa ku ba yo muñwi wa batu ba ne ba itutile hahulu. Niha naa li kwa sibaka ko ne ku fumaneha batu ba bañata ba ne ba bata ku cinca lituto za bulapeli, Campanus ha fita fa ku sa lumelelana ni lituto za Martin Luther. Kabakalañi?

Campanus naa hanile tuto ya kuli sinkwa ni waine ze ne itusiswanga ka nako ya Misa, ne li fetuhanga ka makazo ku ba mubili ni mali a Jesu, ni tuto ya Martin Luther ya kuli sinkwa ni waine ne li banga hamoho ni mubili ni mali a Jesu ka nako ya Mulalelo wa Mulena. Muñoli yo muñwi ya bizwa André Séguenny, u bulela kuli Campanus naa lumela kuli “Sinkwa ka i li sona ne si sa cincangi, kono ha si itusiswa ka nako ya mulalelo wa Mulena si yemela mubili wa Kreste.” Fa mukopano o ne u ezelizwe kwa Marburg Colloquy ka silimo sa 1529, ili mukopano o ne u lukiselizwe ku nyakisisa litaba zeo, Campanus naa si ka lumelezwa ku talusa za naa itutile mwa Bibele. Hamulaho wa fo, naa kalile ku silokwa ki batu ba na swalisana ni bona mwa tolopo ya Wittenberg.

Nto ye ne filikanyize hahulu batu ba ne ba bata ku cinca lituto za keleke ya Katolika, ne li tumelo ya naa na ni yona Campanus, ka za Ndate, Mwana, ni moya o kenile. Mwa buka ya naa ñozwi ka 1532, ye na ni toho ya taba ye li, Restitution, Campanus naa lutile kuli Jesu ni Ndatahe ba shutana. Naa talusize kuli Ndate ni Mwana ki “ba li bañwi,” sina feela muuna ni musalaa hae ha ba bulelwa kuli ki “nama i liñwi” ili ku talusa kuli ba swalisani, kono ba sa li batu ba babeli. (Joani 10:30; Mateu 19:5) Campanus naa lemuhile kuli Bibele i itusisa mutala wa linyalo ku bonisa kuli Ndate u na ni maata fahalimwaa Mwanaa, ha i bulela kuli: “Toho ya musali ki muuna; mi toho ya Kreste ki Mulimu.”—1 Makorinte 11:3.

Ku cwañi ka za moya o kenile? Campanus, hape naa amile kwa Bibele, ka ku ñola kuli: “Ha ku na Liñolo le li yemela taba ya kuli Moya O Kenile ki mulimu wa bulaalu . . . Moya wa Mulimu u zibahala feela ku ba maata a itusisanga kwa ku peta misebezi, bakeñisa kuli [Mulimu] u lukisanga ni ku eza lika kaufela ka ku itusisa moya wa hae wo.”—Genese 1:2.

Luther naa bulezi kuli Campanus ne li munyefuli ni mulwanisi wa Mwanaa Mulimu. Mutu yo muñwi ya naa bata licinceho mwa lituto za bulapeli naa bulezi kuli Campanus a bulaiwe. Niteñi, Campanus naa si ka sabiswa ki litaba zeo. Buka ye ñwi (The Radical Reformation), i bulela kuli: “Campanus naa lumela kuli ku latehelwa ki lituto za baapositola ni kutwisiso ya mwa Bibele ya kuli Mulimu ki yena mueteleli wa pupo kaufela, ne ku tahisize kuli Keleke i latehelwe ki mayemo a yona.”

Campanus naa sa bati ku toma sikwata sa bulapeli. Naa bulezi kuli naa batile niti “mwahalaa likwata-kwata ni likopano za bulapeli,” kono naa si ka i fumana. Kacwalo, naa na ni sepo ya kuli Keleke ya Katolika ne i ka  kutisa sinca lituto za Sikreste za niti. Kono kwa mafelelezo babahulu ba Keleke ya Katolika ba tama Campanus, mi u lukela ku ba ya naa tandile lilimo ze fitelela 20 mwa tolongo. Licaziba ba litaba za kale ba lumela kuli naa shwile ibato ba ka silimo sa 1575.

Ku ituta ka tokomelo Bibele ne ku konisize Capito, Cellarius, Campanus, ni batu ba bañwi ku taluhanya lituto za niti ku za buhata. Nihaike kuli haki litaba kaufela ze ne ba utwisisize ze ne lumelelana ka ku tala ni ze i luta Bibele, baana ba ba ikokobeza bao, ne ba batisisize ka tokomelo mwa Mañolo mi ne ba itebuhile niti ye ne ba itutile mwateñi.

Muapositola Paulusi naa susuelize Bakreste ka yena kuli: “Mu ikolwisise lika kaufela; mu kumalele ku ze nde.” (1 Matesalonika 5:21) Lipaki za Jehova ba hatisize buka ye na ni toho ya taba ye swanela ye li: Bibele I Lutañi Luli? ka mulelo wa kuli ba mi tuse ku fumana niti. Kuli mu ipumanele buka ye, mu bone likepe 16 la magazini ye, kamba mu kene fa Webusaiti ya jw.org.