‘Ba Puta Kuta ya Sanhedrini’

MUPRISITA yo mutuna ni manduna ba sicaba sa Majuda ne ba li mwa singanyenganye. Ne ba ka felisa cwañi tabo ye tuna ye ne ba na ni yona batu ka za Jesu Kreste? Ne ba konile ku bulaya Jesu, kono ka nako ya cwale balutiwa ba hae se ba shaela mwa Jerusalema kaufela za kuli Jesu u zuhile kwa bafu. Ne ba ka ba kuzisa cwañi? Kuli ba zibe za ku eza, muprisita yo mutuna ni batusi ba hae ‘ba puta kuta ye tuna,’ yona Sanhedrini ye ne li kuta ye tuna ya Majuda.—Likezo 5:21.

Mwa Isilaele ka nako yeo, Mubusisi wa Muroma Ponse Pilato ne li yena mueteleli ya n’a na ni m’ata a matuna. Kono manduna ba Sanhedrini ne ba sebelisana cwañi ni Pilato? Kuta ye tuna ne i na ni m’ata a kuma kai? Ki bomañi ba ne ba li manduna ba Sanhedrini? Mi kuta ye ne i sebeza cwañi?

Mo Ne Ku Tezi Kuli Sanhedrini I Tomiwe

Linzwi la Sigerike le li tolokilwe kuli “Sanhedrini” li talusa luli “ku ina hamoho.” Ne li linzwi le ne li itusiswanga kwa batu ba ba putehani hamoho kamba kwa mukopano. Mwa sizo sa Sijuda, linzwi leo ne li itusiswa hahulu kwa katengo ka buatuli ka bulapeli, kamba kwa kuta.

Bañoli ba Talmud [milao ya sizo sa Majuda], ye ne i kopanyizwe hamoho mwa lilimo za hamulaho wa ku sinyiwa kwa Jerusalema ka 70 C.E., ne ba bonisize inge kuli Sanhedrini ne li sitopa sa kwa ikale. Ne ba ngile kuli kamita Sanhedrini ne i na ni bocaziba ba ne ba kopananga kamita kuli ba buhisane za mulao wa Sijuda mi ne ba lumela kuli sitopa seo ne si kalile muta Mushe na putehanyize banna bahulu ba 70 kuli ba mu tuse ku zamaisa Isilaele. (Numere 11:16, 17) Kono bocaziba  ba litaba ze ezahezi ba hana taba yeo. Bona ba li, sitopa se ne si kopananga se ne si swana ni Sanhedrini ya mwa linako za baapositola ne si kalile ku ba teñi ka nako yeo Maperesia ne ba busa Isilaele. Bocaziba bao hape ba nga kuli muhupulo wa bañoli ba Talmud wa kuli sikwata se ne si itutile hahulu ku bonahala kuli u supa hande kwa mikopano ya bo rabbi ba mwa lilimo za ma 100 ku isa za ma 200, ku fita mo u supela kwa Sanhedrini ya mwa miteñi ya baapositola. Cwale Sanhedrini ne i kalile ku ba teñi lili?

Bibele i talusa kuli lihapwa ze ne kutezi kwa Juda ku zwa kwa Babilona ka 537 B.C.E. ne li na ni sikwata se ne si zamaisa naha. Nehemia ni Ezira ba punda makwambuyu, banna bahulu, ni manduna—mwendi bona banna ba ne li ona makalelo a sikwata se ne si ka ba Sanhedrini kwapili.—Ezira 10:8; Nehemia 5:7.

Majuda ne ba bile mwa mifilifili ye mituna mwahal’a nako ya n’a felizwe ku ñolwa Mañolo a Siheberu ku isa ka nako ye ne ñozwi Evangeli ya Mateu. Ka 332 B.C.E., Alexandere yo Mutuna a hapa Judea. Alexandere ha sa shwile, Judea ya busiwa ki mibuso ye mibeli ya Magerike ya mwa mubuso wa hae—Judea ne i kalile pili ku busiwa ki malena ba lusika lwa Pitolemi, mi hamulaho ya busiwa ki malena ba lusika lwa Seleukisi. Mwa litaba za puso ya malena ba lusika lwa Seleukisi, ye ne kalile ka 198 B.C.E., kona fo lu fumana taba ya pili ye bulela za katengo ka ka pahami ka Majuda. Ku bonahala kuli sona sikwata se ne si na ni m’ata a makutelakaufi, kono ne si konile ku bonisa Majuda inge kuli ne si ipusa.

Ka 167 B.C.E., mulena wa lusika lwa Seleukisi, Mulena Antiokusi wa bune (yena Epifanesi) a lika ku hapeleza Majuda ku latelela sizo sa Magerike. A tampakanya tempele ya mwa Jerusalema ka ku ciseza Zeusi sitabelo sa kulube fa aletare ya yona. Kezo yeo ya shangumuna mifilifili ye ne tisize kuli Makabaeusi ba tulule puso ya malena ba lusika lwa Seleukisi ni ku toma puso ya lusika lwa Mahasimone. * Ka yona nako ye swana yeo, bañoli ni Bafalisi, bona ba ne ba etelezi sicaba se ne si konile ku tabeleza mwa bukwenuheli bo, ba byangula baprisita m’ata a ku zamaisa mubuso.

Sanhedrini ne se i kalisa ku bonahala sina mo i taluselizwe mwa Mañolo a Sigerike. Ne i ka fita fa ku ba sitopa se si zamaisa naha ni ku ba kuta ye tuna ya naha ye ne i ka talusa mulao wa Sijuda.

Ku Busa Hande

Ha ku to fitwanga mwa miteñi ya baapositola, Roma ne se i busa Judea. Kono majuda ne ba na ni tukuluhonyana. Maroma ne ba na ni mukwa wa ku no fanga babusiwa ba bona tukuluho ya ku iketela puso ye ba tokwa ku fita ku swaliwa fa ngele ki batu ba mwa lilalo ze ñwi. Ka lona libaka leo, babusisi ba Maroma ne ba sa ikenyangi mwa misebezi ya likuta ze nyinyani, mi ne ba ambukanga mikwangalakanyi ye ne ka kona ku tiswa ki ku shutana kwa lizo. Ka ku ba tuhelela kuli ba latelele lizo za bona ni kuli ba ipuse, mulelo wa Maroma ne li wa ku bata ku tisa kozo ni kuli babusiwa ba bona ba kone ku sepahala kwa puso ya Roma. Kwand’a ku ketanga ni ku tulula fela muprisita yo mutuna—yena ya na li mueteleli wa Sanhedrini—ni ku amuhelanga mitelo, Maroma ne ba ikenyanga fela mwa litaba za Majuda ha ne ba tokwa  ku sileleza puso ya bona ye pahami ni libubo la bona. Sina fela ze ne ezahezi ka nako ya na atulwa Jesu ha li paka, ku bonahala kuli Roma ne i sileleza m’ata a yona a ku atulela mutu lifu.—Joani 18:31.

Kacwalo Sanhedrini ne i zamaisa buñata bwa litaba mwa sicaba sa Majuda. Ne i na ni mapolisa ba ne ba kona ku tama batu. (Joani 7:32) Likuta ze nyinyani ne li talima za bufosi bo bu nyinyani ni za litukelo za batu, mi Maroma ne ba sa ikenyi teñi. Likuta ze nyinyani ha ne li palelwa ku atula taba, taba yeo ne i isiwa kwa Sanhedrini ko ne ku ka yo felwa katulo ya mafelelezo.

Kuli i bukeleze m’ata a yona, Sanhedrini ne i na ni ku bukeleza kozo mwa sicaba ni ku yemela puso ya Maroma. Kono Maroma ha ne ba lemuha kuli ku na ni bufosi bwa ku lwanisa puso ya bona, fohe ne ba ikenyanga mwa litaba ni ku nga muhato o ne ba bona kuli wa swanela. Ye ñwi ya litaba ze cwalo ne li ya ku tamiwa kwa muapositola Paulusi.—Likezo 21:31-40.

Manduna ba Sanhedrini

Sanhedrini ne i na ni manduna ba 71—ili muprisita yo mutuna ni banna ba 70 ba ne ba kutekeha mwa sicaba. Mwa miteñi ya Maroma manduna ba kuta yeo ne li baprisita ba ba tumile (sihulu Basaduki), banna ba ne ba tompeha mwa keleke, ni bañoli ba ne ba li Bafalisi. Baprisita ba ne ba kutekeha hahulu, ili ba ne ba yemelwa ki batu ba batuna mwa sicaba, ki bona ba ne ba na ni m’ata hahulu mwa kuta ye. * Niha Basaduki bona ne li banna ba ba ngangatezi litoho ba ne ba sa cinci kamba ku amuhela mihupulo ye minca, Bafalisi bona ne ba lata kuli batu ba be ni tukuluho mwa ku eza lika mi buñata bwa bona ne li batu-tu fela ba ne ba utwiwa hahulu ki nyangela. Josephus, caziba wa litaba ze ezahezi, u bonisa kuli Basaduki ne ba hanyezanga hahulu maikuto a Bafalisi. Ka ku lemuha kuli Bafalisi ni Basaduki ne ba sa lumelelani mi ne ba na ni litumelo ze shutana, Paulusi a itusisa zibo yeo kuli a ikemele ha n’a zekiswa mwa Sanhedrini.—Likezo 23:6-9.

Mi bakeñisa kuli manduna ba Sanhedrini ne li banna ba batuna mwa sicaba, kona kuli bunduna bwa bona ne li bwa kamita mi haiba yo muñwi a timela kamba a lundulwa fa situlo sa hae, manduna ne ba yolisa yo muñwi fa situlo seo. Buka ya Mishnah i bonisa kuli manduna ba ne ba yoliswa ne ba lukela ku ba “baprisita, Malivi, ni Maisilaele ba ne ba na ni bana ba basizana ba ne ba kona ku nyalwa ki baprisita,” fo kikuli, ki Majuda ba ne ba kona ku fa litaba za situhulu sa bona ili ku fa bupaki bwa kuli ne ba simuluha mwa lusika lo lu nde. Kabakala kuli kuta ye tuna ne i okamela likuta kaufela mwa naha, kwa utwahala kuli banna ba ne ba eza hande mwa likuta ze nyinyani ne ba huliswanga ni ku fiwa situlo mwa Sanhedrini.

Tamaiso ya Sanhedrini

Majuda ne ba kuteka hahulu Sanhedrini, mi baatuli ba mwa likuta ze nyinyani ne ba tamehile ku amuhela likatulo za yona, ha ku si cwalo ne ba kona ku atulelwa lifu. Kuta ye sihulu ne i iyakatwa hahulu ze konisa mutu ku sebeza sina muprisita ni litaba za Jerusalema, tempele ya yona ni za milapelo ya kwa tempele. Kono taba fela kikuli, tamaiso ya Sanhedrini ne li ya mwa Judea fela. Kono bakeñisa kuli Sanhedrini ki yona ye ne fa katulo ya mafelelezo kwa ku talusa Mulao, ne i tomela Majuda ba mwa lifasi kamukana likuka za ze lukile ni ze si ka luka. Ka mutala, muprisita yo mutuna ni manduna ba hae ne ba laezi baeteleli ba mwa lisinagoge za kwa Damaseka kuli ba tuse kwa ku tama balateleli ba Kreste. (Likezo 9:1, 2; 22:4, 5; 26:12) Mi hape Majuda ba ne ba tahanga kwa Jerusalema kwa mukiti ha ne ba kutelanga kwa mahae a bona ku bonahala kuli ne ba lwalanga mushaa wa Sanhedrini.

Ka ku ya ka buka ya Mishnah, Sanhedrini ki yona ye ne zamaisa litaba ze tuna mwa naha, ku ota baatuli ba ne ba sa mameli likatulo za yona, ni ku atula bapolofita ba buhata. Jesu ni Setefani ne ba zekisizwe fapil’a kuta ye tuna ye ka litaba za kuli ne li banyefuli, Pitrosi ni Joani bona ne li ka taba ya kuli ne ba yembulula sicaba, mi Paulusi yena ne li kuli n’a silafalize tempele.—Mareka 14:64; Likezo 4:15-17; 6:11; 23:1; 24:6.

Ku Atulwa kwa Jesu ni Balutiwa ba Hae

Kwanda Lisabata ni mazazi a na ngiwa ku ba a kenile, manduna ba Sanhedrini ne ba kopananga  ka zazi ni zazi ku atula litaba, ku zwa ka nako ya sitabelo sa kakusasana ku isa ka nako ya ku fa nubu ya manzibwana. Litaba ne li talimwanga ka nako ya musihali fela. Bakeñisa kuli mutu na sa atulelwangi lifu ka lona lizazi le i talimwa taba ya hae konji habusa, kona kuli litaba za mufuta wo ne li sa talimwangi ka lizazi le li eza kuli habusa ki Sabata kamba mukiti. Batu ba ne ba banga lipaki mwa litaba ne ba lemuswanga hahulu kuli ku sulula mali a mutu ya si na mulatu ne li kozi ye tuna. Kacwalo muzeko wa ku atula Jesu busihu mwa ndu ya Kayafa ili ka lizazi le ne li tatamiwa ki mukiti ne li ku tula mulao. Mi mane se si maswe ni ku fita kikuli, bona baatuli ka sibili ki bona hape ba ne ba ipatezi lipaki za buhata mi ne ba susuelize Pilato kuli a tame Jesu ni ku mu bulaya.—Mateu 26:57-59; Joani 11:47-53; 19:31.

Talmud i talusa kuli, baatuli ba ne ba talimanga litaba za mutu ya kona ku fiwa koto ya lifu, ne ba likanga ka t’ata ku pilisa sifosi ka ku nyakisisa hande ka tokomelo bupaki bwa taba. Kono Setefani, ka ku swana ni Jesu ya na atuzwi sapili, taba ya hae ne i si ka talimwa ka nzila ye cwalo. Ku ikalabela kwa hae fapil’a Sanhedrini ne ku tisize kuli a kone ku pobaulwa ki ñumbili. Kambesi fela kuli Maroma ne ba t’o kaupa, ku si cwalo kambe ni yena Paulusi na bulailwe ka nzila ye swana. Mane baatuli ba Sanhedrini ne ba lelisani kuli ba mu bulaye.—Likezo 6:12; 7:58; 23:6-15.

Ku bonahala kuli manduna ba sikai mwa kuta ye ne li batu ba bande. Mwendi nduna wa mucaha wa Mujuda ya kile a bulela ni Jesu n’a li nduna wa mwa Sanhedrini. Nihaike kuli sifumu sa mucaha yo ne li mukwalelo, mwendi n’a li wa mikwa ye minde, kakuli Jesu na mu memile kuli a be mulateleli wa Hae.—Mateu 19:16-22; Luka 18:18, 22.

Sabo ya mo ne ba ka mungela baatuli ba bañwi mwendi ne i tisize kuli Nekudema, “wa Kuta ya Majuda,” a tahe ku Jesu ka nako ya busihu. Kono Nekudema na yemezi Jesu mwa Sanhedrini ka ku buza kuli: “Kana Mulao wa luna u ka fa mutu mulatu, h’a si ka utwiwa, mi ku si ka zibwa s’a ezize?” Hamulaho Nekudema a tisa “milyani ye zwakile ya mira ni aloe” ku to toza situpu sa Jesu si si ka bulukiwa kale.—Joani 3:1, 2; 7:51, 52; 19:39.

Josefa wa kwa Arimatea, nduna yo muñwi wa Sanhedrini, ka bundume a taha ku Pilato ku to kupa situpu sa Jesu mi a yo si buluka mwa libita la hae le linca. Josefa na ‘talimezi mubuso wa Mulimu,’ kono boi bwa ku saba Majuda ne bu mu palelwisize ku itibahaza kuli ne li mulutiwa wa Jesu. Kono Josefa wa lumbiwa kakuli na si ka yema hamoho ni Sanhedrini ka ku lelisana za ku bulaya Jesu.—Mareka 15:43-46; Mateu 27:57-60; Luka 23:50-53; Joani 19:38.

Gamaliele nduna yo muñwi wa Sanhedrini ka butali na elelize hande baatuli ka yena kuli ba tuhele ku nyamatala balutiwa ba Jesu. Na ize: “Mu ka swana mu fumanwa kuli mu lwanisize Mulimu.” (Likezo 5:34-39) Ki sika mañi se ne si palelwisizwe manduna ba kuta ye tuna ku lemuha kuli Jesu ni balutiwa ba hae ne ba tusiwa ki Mulimu? Ku fita ku lumela limakazo za Jesu, manduna ba Sanhedrini bona ne ba li: “Lu ka eza cwañi? Kakuli mutu yo u eza limakazo ze ñata. Ha lu mu tuhela, batu kaufela ba ka lumela ku yena; mi Maroma ba ka taha, ba shandaule munzi ni sicaba.” (Joani 11:47, 48) Takazo ye tuna ya ku ba ni m’ata ne i tisize kuli kuta ye tuna ya Majuda i be ni silibonda. Hape ku fita ku taba muta balutiwa ba Jesu ne ba folisa batu, baeteleli ba bulapeli bao “ba yema ba tezi muna.” (Likezo 5:17) Ka ku ba baatuli, manduna ba, ne ba swanela ku saba Mulimu ni ku atula ka ku luka, kono buñata bwa bona ne li ba ba maswe mi ne ba sa sepahali.—Exoda 18:21; Deuteronoma 16:18-20.

Katulo ya Mulimu

Bakeñisa kuli Maisilaele ne ba si ka mamela Mulao wa Mulimu mi ne ba hanile ni Mesiya, kwa nalule-lule Jehova a hana Isilaele sina sicaba sa hae se si ketilwe. Ka 70 C.E., Maroma ba taha ni ku to shandaula muleneñi wa Jerusalema ni tempele ya ona mi ba felisa puso kaufela ya Majuda—mi kwa nalulelule mane ni yona Sanhedrini ya feliswa.

Jesu Kreste, yena muatuli ya ketilwe ki Jehova, ki yena ya ka atula kuli ki bomañi kwa manduna ba Sanhedrini ya mwa miteñi ya baapositola ba ba ka swanela ku zusiwa ni kuli ki bomañi mwahal’a bona ba ne ba foselize moya o kenile. (Mareka 3:29; Joani 5:22) Lu na ni sepo ya kuli Jesu ha ka talima litaba ze, u ka atula ka ku ya ka niti ya taba.—Isaya 11:3-5.

[Litaluso za kwatasi]