“Tende ya Ba Ba Lukile I Ka Ba Ye Tiile”

MUTA liñungwa la Armagedoni li lenga ni ku felisa muinelo o maswe wa Satani, “ndu ya ba ba maswe i ka wiswa.” Ku cwañi ka za “tende ya ba ba lukile”? Tende yeo yona “i ka ba ye tiile” mwa lifasi le linca la ka tisa Mulimu.​—Liproverbia 14:⁠11.

Kono pili ‘ba ba maswe ba si ka kauhelwa kale mwa lifasi ni ba ba pila ka bupumi ba si ka zwiswa kale mwateñi,’ ba ba sa nyazahali ba lukela ku ina hamoho ni bona. (Liproverbia 2:​21, 22) Kana ba ba lukile b’a kona ku konda mwa miinelo ye cwalo? Litimana 1 ku isa 11 za kauhanyo 14 ya buka ya mwa Bibele ya Liproverbia li bonisa kuli haiba lu tuhelela butali kuli bu etelele lipulelo ni likezo za luna, lwa kona ku pila mwa mbombolelwa ni buiketo nihaiba cwale.

Butali Ha Bu Yaha Ndu

Ha bulela za m’ata a musali a ku kona ku tusa lubasi lwa hae, Mulena Salumoni wa Isilaele wa kwaikale u li: ‘Musali ya butali u yaha ndu ya hae; kono wa sikuba wa i yahulula ka mazoho a hae.’ (Liproverbia 14:⁠1) Musali ya butali u yaha cwañi ndu ya hae? Musali ya butali u kuteka tukiso ya Mulimu ya butoho. (1 Makorinte 11:⁠3) H’a susumezwi ki moya wa ku ipusa o atile mwa lifasi la Satani. (Maefese 2:⁠2) U ipeya kwatas’a munn’a hae mi u mu bulela hande kwa batu, ili ku tisa kuli ba bañwi ni bona ba ekeze kwa likute le ba mu kuteka ka lona. Musali ya butali u isa hahulu pilu kwa ku luta bana ba hae kwa moya ni ku ba fa tuto ye nde ya kwa mubili. U sebeza ka t’ata kuli a tuse lubasi lwa hae, ili ku bisa ndu ku ba sibaka se sinde se si tabisa lubasi. Muezezo wa hae wa lika u bonisa butali ni moya wa ku babalela mali. Musali ya butali luli u tusa lubasi lwa hae kuli lu be mwa mbombolelwa ni buiketo.

Haili musali wa sikuba yena h’a na taba ni tukiso ya Mulimu ya butoho. Ha liyehi ku bulela maswe munn’a hae. Bakeñisa businyi bwa mali, u shandaula maluo ao lubasi ne lu fumani ka ku sebeza ka t’ata. Hape ki musinyi wa nako. Kabakaleo, ndu ya hae ha i babalelwi hande, mi bana ba hae b’a nyanda kwa mubili ni kwa moya. Ki niti, musali wa sikuba u yahulula ndu ya hae.

Kono kiñi ze bonisanga kuli mutu u butali kamba ki sikuba? Liproverbia 14:2 i bulela kuli: ‘Wa mizamao ye lukile u saba Muñ’a Bupilo; kono ya kopamisa linzila za hae wa mu shwaula.’ Mutu ya lukile u saba Mulimu wa niti, mi ‘ku saba Jehova ki ona makalelo a butali.’ (Samu 111:10) Mutu ya butali luli wa ziba kuli swanelo ya hae ki ku ‘saba Mulimu wa niti ni ku mamela milao ya hae.’ (Muekelesia 12:13) Kono wa sikuba yena u pila bupilo  bo bu sa lumelelani ni likuka za Mulimu za ku luka. Linzila za hae li kopami. Mutu ya cwalo u shwaula Mulimu, ka ku ipulelela mwa pilu ya hae kuli: “Ha ku na Mulimu.”​—Samu 14:⁠1.

Milomo Ha I Zamaiswa ki Butali

Lipulelo za mutu ya saba Jehova ni za mutu ya mu shwaula li cwañi? Mulena u li: ‘Mwa mulomo wa litanya ku na ni tupa ye nata buikuhumuso bwa hae; kono milomo ya ba ba butali ya ba pilisa.’ (Liproverbia 14:⁠3) Bakeñisa kutokwa butali bo bu zwa kwa lihalimu, mutu wa sikuba h’a na kozo kamba kutwisiso. Butali bo bu mu etelela ki bwa lifasi, bwa butu, bwa balimu. Mwa mulomo wa hae ku zwa manzwi a likañi ni a ku ikutwisisa. Buikuhumuso bwa mwa mulomo wa hae bu mu tiseza hahulu butata, yena hamohocwalo ni ba bañwi.​—Jakobo 3:​13-18.

Milomo ya mutu ya butali ya mu tibela, kamba ku mu sileleza, ili ku ekeza kwa buiketo bwa hae. Ka mukwa ufi? Mañolo a bulela kuli: “Yo muñwi h’a bulela, manzwi a hae a taba sina mukwale; kono mulomo wa ya butali u wisa pilu.” (Liproverbia 12:18) Ya butali h’a buleli ka ku sa nahanisisa kamba ka ku kayaula fela. Wa ikupulanga pili mwa pilu ya hae kuli a fumane sa ka alaba. (Liproverbia 15:28) Lipulelo za hae ze nahanisisizwe hande li wisa pilu​—li susueza ba lipilu ze shekesha ni ku tiisa ba ba hatelezwi. Ku fita ku filikanya ba bañwi, milomo ya hae i tisa kozo ni buiketo.

Butali Ha Bu Etelela Misebezi ya Mutu

Salumoni cwale u bulela lishitanguti le li tabisa le li bonahala ku ama kwa taba ya ku alakanya bunde ni bumaswe bwa ku eza musebezi o muñwi. U li: ‘Mo ku si na likomu, mwa sicelo ku kenile; kono mata a lipulu a tutisa bufumu.’​—Liproverbia 14:⁠4.

Ka za taluso ya lishitanguti leo, hatiso ye ñwi i bulela kuli: “Sicelo se si li mukungulu si bonisa kuli ha ku na lipulu [likomu] ze lukela ku fiwa lico, mi kacwalo mutu h’a tokwi ku ipulaisa ku kenisa ni ku babalela limunanu, mi lisinyehelo ni zona za kusufala. Kono ‘bunde’ b’o ha bu tusi se siñwi ku likana ni timana 4b ye bonisa kuli lipulu ha li sa itusiswi, ha ku na kutulo ye tuna.” Njimi u na ni ku eza keto ye butali.

Kana sikuka sa lishitanguti leo ha si koni ku sebeza hape ha lu singanyeka za ku cinca mubeleko, ku bata ndu ya mufuta o muñwi, ku leka mota, kamba ku bata simunanu sa ku uta, ni cwalo-cwalo? Mutu ya butali u ka alakanya bunde ni bumaswe ni ku tatubisisa kuli a bone haiba ku na ni tuso ya ku eza buikatazo ni lisinyehelo ze cwalo.

Haiba Paki Ki Ye Butali

Salumoni u zwelapili kuli: ‘Paki ye sepahala ha i buleli buhata; kono paki ye sa sepahali ya puma.’ (Liproverbia 14:⁠5) Lishano la paki ya buhata kaniti li kona ku tisa ze maswe hahulu. Nabote wa mwa Jizireele n’a bulailwe ka ku pobaulwa macwe kakuli banna ba babeli ba ba maswe ne ba pakile taba ya buhata. (1 Malena 21:​7-13) Esi mane lipaki za buhata ne li tamelelize Jesu litaba, kuli mane a bulaiwa. (Mateu 26:​59-61) Lipaki za buhata hape ne li  tamile Setefani taba​—yena mulutiwa wa Jesu wa pili ku bulaelwa tumelo ya hae.​—Likezo 6:​10, 11.

Mutu wa lihata wa kona ku zwelapili inz’a sa lemuhiwi, kono mu bone ze ka mu tahela kwapili. Bibele i bulela kuli Jehova u toile “paki ya buhata, ye bulela lishano.” (Liproverbia 6:​16-19) Siemba sa mutu ya cwalo ki ku ya mwa lisa le li tuka la mulilo ni sulufula​—ili lifu la bubeli​—hamohocwalo ni lifosi ba ba cwale ka babulai, mahule, ni ba ba lapela milimu.​—Sinulo 21:⁠8.

Paki ya sepahala h’a fi bupaki bwa buhata. Bupaki bwa hae ha bu si ka mbwanjingelwa ki lishano. Kono seo ha si talusi kuli u tamehile ku bulela litaba kaufela kwa batu ba ba kana ba lela ku eza maswe batu ba Jehova ka nzila ye ñwi. Bashemi ba lusika bo Abrahama ni Isaka ne ba kile ba pata litaba ze ñwi kwa batu ba bañwi ba ne ba sa lapeli Jehova. (Genese 12:​10-19; 20:​1-18; 26:​1-10) Rahaba wa kwa Jeriko n’a kakanyelize banna ba mulena nzila i sili. (Joshua 2:​1-7) Jesu Kreste ka sibili n’a si ka punya lika ze ñwi ha n’a ziba kuli ku eza cwalo ne ku ka mu kenyisisa fela mwa kozi. (Joani 7:​1-10) N’a ize: “Mu si ke mwa fa linja linto ze kenile; mu si ke mwa nepela lipelela za mina fapil’a likulube.” Kabakalañi? Kakuli ‘li ka swana za sikuluhela ku mina ni ku mi hahula.’​—Mateu 7:⁠6.

‘Zibo Ha I Fumanwa ka Bunolo’

Kana zibo i fumanwa ki batu kaufela? Liproverbia 14:6 i bulela kuli: ‘Musomi u bata butali, bo h’a bu fumani; kono zibo i fumanwa ka bunolo ki ya na ni ngana.’ Musomi, kamba munyefuli, a kana a bata butali, kono u palelwa ku fumana butali bwa niti. Bakeñisa kuli musomi u nyefula lika za Mulimu ka muikaco, u palelwa ku fumana nto ya butokwa hahulu ye tisa butali​—ili yona zibo ye nepahezi ya Mulimu wa niti. Buikuhumuso ni buikankabeki bwa hae li mu tibela ku ituta za Mulimu ni ku fumana butali. (Liproverbia 11:⁠2) Kono cwale kiñi za ipulaiseza ku bata butali? Lishitanguti leo ha li fi kalabo kwa puzo yeo, kono mwendi za ezeza cwalo ki ku bata kuli ba bañwi ba nahane kuli u butali.

“Zibo i fumanwa ka bunolo” ki ya na ni ngana. Ngana i taluswa kuli ki “temuho ya mwa munahano: kutwisiso,” “buikoneli bwa ku lemuha m’o lika ze ñwi li swalisanela ni taba.” Ki buikoneli bwa ku kona ku nyalanisa likalulo ze shutana-shutana za taba ni ku lemuha taba kaufela yona, isiñi fela likalulo-kalulo za yona. Lishitanguti le, li bulela kuli zibo i fumanwa ka bunolo ki mutu ya na ni buikoneli b’o.

Kacwalo he, mu nyakisise mo ne ku tezi kuli mu be ni zibo ya niti ya mwa Mañolo. I lukela ku ba kuli ha ne mu kalile ku ituta Bibele, ne mu kalile ka ku ituta niti ye mutomo ya za Mulimu, lisepiso za hae, ni Mwan’a hae. Kwa makalelo lituto zeo ne li sa bonahali ku swalisana. Kono ha ne mu zwezipili ku ituta, mwa kala ku lemuha mo li lumelelanela litaba ni ku iponela hande mo li swalisanela litaba ze fitana-fitana ni mulelo wa Jehova ka za  batu ni lifasi-mubu. Niti ya mwa Bibele ne i kalile ku utwahala ni ku lumelelana. Cwale ku ituta ni ku hupula litaba ze nca ne se ku li bunolo kakuli ne se mu kona ku lemuha ko li wela litaba.

Mulena ya butali u lemusa ka za ba ba si na zibo. U li: ‘U kauhane ni litanya ha u mu katana; ha u na ku fumana zibo mwa mulomo wa hae.’ (Liproverbia 14:⁠7) Mutu wa litanya h’a na zibo ya niti. Mwa mulomo wa hae ha ku zwi zibo. Kelezo ki ya kuli mu zwe ku mutu ya cwalo, mi ku mu ambuka ki kezo ye butali. Mutu kaufela “ya twaelana ni matanya u ka utwa butuku.”​—Liproverbia 13:⁠20.

Salumoni u zwelapili kuli: ‘Butali bwa mutu ya na ni ngana kih’a keta hande nzila mw’a ka zamaya; kono ku puma, ki kona ko ku tiseza likuba butanya.’ (Liproverbia 14:⁠8) Mutu ya butali wa nahana pili a si ka eza kale nto ye ñwi. U nyakisisanga liketo z’a kona ku eza ni ku nahanisisa ze kona ku zwa ku ye ñwi ni ye ñwi ya liketo zeo. U ketanga ka butali z’a swanela ku eza. Mutu wa sikuba yena bo? U ketanga nzila ya butoto, ka ku lumela kuli wa ziba z’a eza ni kuli keto ya eza ki yona ye nde. U pumiwa ki butoto bwa hae.

Butali Ha Bu Etelela Liango

Mutu ya etelelwa ki butali u ikola siango se sinde ni ba bañwi. Mulena wa Isilaele u li: ‘Matabelo bakeñisa mulatu h’a tusi matanya se siñwi; kono sishemo sa Mulimu si bonahala ku ba ba lukile.’ (Liproverbia 14:⁠9) Ku mutu wa sikuba, ku ikutwa ku ba ni mulatu haki se siñwi. U sinya siango sa hae fa lapa ni ku sili kakuli ‘ha na taba niha ka eza sibi’ kamba ha sa pilisani ni ba bañwi ka kozo. (Bibele ye Kenile, Hatiso ya 1984) Mutu ya lukile yena u itatela ku tuhelela mifokolo ya ba bañwi. Ha liyehi ku ikupela swalelo ni ku lukisa lika haiba ki yena sifosi. Bakeñisa kuli u tundamena kozo, u ikola siango se sinde ili se si tabisa ni ba bañwi.​—Maheberu 12:⁠14.

Salumoni cwale u bulela ze palelwisa batu ku ikola liango ze nde. U li: ‘Pilu i ziba butuku bwa yona; mi mutu u sili h’a koni ku kopana mwa tabo ya yona.’ (Liproverbia 14:10) Kana lwa kona ku bonisa ba bañwi mo lu ikutwela mwa pilu ka nako kaufela​—ibe kuli lu swabile kamba lu tabile​—ni ku ba bulelela ngambu ze lu ipumana ku zona? Mi kana mutu wa kona ku utwisisa ka ku tala mwa ikutwela yo muñwi ka nako kaufela? Kalabo kwa lipuzo zeo ki batili.

Ka mutala, ha mu nyakisise za mutu ya bata ku ipulaya. Mutu y’o hañata h’a koni ku bulelela muhabo yena kamba mulikan’a hae ka za mwa ikutwela. Mi ba bañwi ni bona ha ba koni ku lemuha kamita lisupo za kuli muhabo bona u lela ku ipulaya. Ha lu swaneli ku ikutwa mulatu haiba lu palelwa ku lemuha lisupo zeo ni ku palelwa ku tusa mutu y’o. Lishitanguti leo hape li lu luta kuli nihaike kwa omba-omba ku bulelela mulikani ya utwisisa kuli a lu tuse, batu ba kona fela ku omba-omba mutu ka sipimo sa makutelakaufi. Lu ka tokwa ku itinga ku Jehova a nosi ha lu bata ku tiyela matata a mañwi.

“Bufumu ni Maluwo Li mwa Ndu ya Hae”

Mulena wa Isilaele u bulela kuli: ‘Ndu ya ba ba maswe i ka wiswa; kono tende ya ba ba lukile i ka ba ye tiile.’ (Liproverbia 14:11) Mutu ya maswe a kana a onyoka mwa muinelo wo wa cwale mi a kana a pila mwa ndu ye nde, kono lika zeo li ka mu tusañi haiba yena a tuhela ku ba teñi? (Samu 37:10) Mi mutu ya lukile yena a kana a pila mwa ndu ye sa bonahali hande. Kono Samu 112:3 i bulela kuli: “Bufumu ni maluwo li mwa ndu ya hae.” Ki lika mañi zona zeo?

Manzwi ni likezo za luna ha li etelelwa ki butali, lu ba ni ‘bufumu ni ku kutekeha’ ze tiswa ki butali. (Liproverbia 8:18) Lika zeo li kopanyeleza silikani se sinde ni Mulimu ni batu, ku pila bupilo bo bunde ili bwa tabo, ni ku ba mwa buiketo. Ki niti, “tende ya ba ba lukile” ya kona ku tiya nihaiba ka nako ya cwale.

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Musali ya butali u yaha ndu ya hae

[Siswaniso se si fa likepe 28]

“Mulomo wa ya butali u wisa pilu”