Ku Eza Mukopano “Fahal’a Lifasi”

Kana mu kile mwa utwa manzwi a’ li “Te Pito o Te Henua”? Mwa si-Rapa Nui,yona puo ya makalelo ye bulelwa mwa sioli se si bizwa Easter Island, manzwi ao a talusa kuli “Fahal’a Lifasi.” Ki kabakalañi mukopano o n’o ezizwe teñi k’o ha n’o bile o ipitezi?

SIOLI se si bizwa Easter Island, kamba Rapa Nui ka mo ba si bizeza bayahi ba sona, si taluswa ku ba se si kwahule-hule, se si komokisa hakakañi, se si sienyi, ni cwalo-cwalo. Kaniti luli sibaka seo si kwahule. Si fumaneha kwahule luli mwa Liwate la South Pacific, ili likilomita ze 3,790 ku zwa kwa Santiago, mwa Chile. Easter Island ne i bile provinsi ya Chile la September 9, 1888.

Sioli sa maneku a malalu seo si na ni ndao ye kwana likilomita ze 166, mi sihulu ki sa malundu a malalu a n’a tunyanga sileze kale. Mane, sina lioli ze ñata za mwa Pacific, ni sona si pangehile fa lingo fela za malundu a matuna-tuna a’ kwatas’a mezi. Sioli mukatumbi seo si bulezwi kuli si ipitezi kwa ku ba ni lika za ka taho. Sihulu si zibahala ka lika ze komokisa ze betilwe fa macwe, ze bizwa moai. *

Kwand’a sibupeho sa yona se si buheha ni lisa za yona za kale, Easter Island i tezi litolwana za mifuta-futa ze munati. Mwateñi ku mela litolwana ze cwale ka mimbita, likotapela, bimpubila, ni mifuta ye 9 ya makonde. Mi mwa liwate ku fumaneha mifuta ye miñata-ñata ya litapi ni ze ñwi za mwa mawate ze ciwa.

Ha ku cisi hahulu mwa Easter Island. Ku nelanga pula kamita mi nambwamutalati ha i tondahalangi. Kacwalo, baeti ba ikolanga moya o kenile ni ku ipuhisa lika ze nde. Ka nako ye, ku na ni bayahi ba ba bat’o ba 3,800. Bayahi ba  miteñi ye ba simuluha kwa bayahi ba pili mwa sioli seo, ili sikopekope sa Mayurope, ma-Chile, ni ba bañwi. Mianda-nda ya baenyi ba ba zwanga kwa Yurope ni Asia ba y’o potanga kwa sioli seo, mi ku pota kwa baenyi ki ye ñwi ya linzila ze tuna ze hulisa sifumu sa sioli seo.

Lipeu za Mubuso Ha Li Kala ku Caliwa

Buka ya 1982 Yearbook of Jehovah’s Witnesses ne i bihile kuli: “Ka nako ye ñwi ne lu bile ni muhasanyi a li muñwi fela wa musali mwa Easter Island. N’a tusizwe kwa moya ka ku ñolelana ni kaizeli wa mulumiwa ya n’a li kwa mutai [mwa Chile]. Nihaike s’a kutezi kwa [Chile], ku na ni ba ba iñolisize ba ba amuhelanga Litora fa sioli seo. Ne lu ikomokezi hakakañi mwa April ka 1980 ha ne lu amuhezi luwaile lo lu zwelela kwahule ku mutu ya n’a tabela niti ya n’a bata ku ziba fo ne i ka ezezwa Kupuzo. Mi silimo se si swana, munna ni musal’a hae ba kwa Valparaiso ba tutela kwateñi hasamulaho, mi se ba zamaisize lituto za Bibele kwa batu ba ba tabela. Mwa April ya 1981, mukopano wa Kupuzo n’o ezizwe fa sioli seo lwa pili, mi ne ku fumanehile batu ba 13. Lu tabile hakakañi kuli ‘taba ye nde’ i sweli ya kena mwa sibaka se si kwahule-hule seo!”

Hasamulaho, la January 30, 1991, mutai wa luma mapaina ba ba ipitezi, bo Dario Fernandez ni bakubona bo Winny, ku ya kwa sioli seo. Muzwale Fernandez u hupula kuli: “Ne lu fufile ka lihora ze ketalizoho ku taha kwa sibaka se si kwahule ka ku fitisisa seo, fo ku tezi lizo ze sa utwisisehi.” Kapili-pili, ka tuso ya muzwale wa mwa sioli seo ni ya kaizeli ya n’a sa z’o fita teñi hamoho ni bana ba hae ba babeli, kwa lukiswa za mikopano ni musebezi wa ku kutaza. Ku si na taba ni mapacaca a za lubasi, buhali bwa ba bulapeli, ni mipilelo ye miñwi ye atile ya si-Polynesia, ne ba iponezi tuso ya Jehova mwa misebezi ya bona. Muzwale ni Kaizeli Fernandez ha b’a sa li mapaina ba ba ipitezi, kono ba sa pila mwa sioli seo, ili ko ba utela mwan’a bona wa mushimani ya n’a pepezwi mwateñi. Kacenu le, se ku na ni bahasanyi ba Mubuso ba 32 ba ba nyakalala. Ba bañwi ku bona ki ma-Rapa Nui, mi ba bañwi ki be ne ba yahile mwa sioli seo kamba ku tutela kwateñi ku y’o sebeleza k’o bashaeli ba Mubuso ne ba tokwahala hahulu.

Ku Itukiseza Mukopano wa Mupotoloho

Bakeñisa buhule-tuna bwa ku zwa kwa lifasi la South America ku ya kwa sioli, puteho ne i lumelwanga halalu ka silimo mavidio a’ bonisa litukiso za lizazi la mukopano o ipitezi, mukopano wa mupotoloho, ni mukopano wa sikiliti. Kono kwa mafelelezo a silimo sa 2000, Katengo ka Mutai wa Chile ne ka nyakisisize za kuli puteho yeo i be ni mukopano wa yona wa mupotoloho, ona wa pili o mutuna ku ezwa teñi k’o. Kwa mafelelezo, kw’a atulwa kuli ku ezwe mukopano wa mupotoloho mwa November ya 2001, mi mizwale ni likaizeli ba sikai mwa libaka ze shuta-shutana za Chile ba memiwa kwa mukopano o ipitezi w’o. Bakeñisa tomahanyo ya mazazi e ne i fufa fulai, mukopano n’o ka ezwa la Sunda ni la Mubulo.

Ba 33 be ne ba memilwe ne ba nyakalalisizwe ki taba ya ku ya kwa sioli seo ku y’o ca mukopano wa mupotoloho, ona wa pili ku ezwa mwa sibaka se si kwahule-hule seo. Ha se ba fufile nako ye telele fahalimu a Liwate la Pacific, be ne ba memilwe bao ne ba imuluhile ku amuhelwa ki mizwale ba kaf’o be ne ba ba libelela kwa libala  la fulai. Be ne ba memilwe ne ba amuhezwi ka ku fiwa mikabo ye minde ye bizwa leis (mikabo ya ku tina mwa mulala ye pangilwe fa lipalisa), yona mpo ye fiwanga hahulu mwa sioli seo. Ku tuha f’o ba iswa ko ne ba ka tibelela, mi ha se ba pota-potile mwa sioli ku buha se ni sani, bote be ne ba ka abana mwa tukiso ya mukopano ba kopana kwa Ndu ya Mubuso.

Mushaa O Ezwa ki Mutu Ya N’a Si Ka Libelelwa

Ha ne ba zamaisa mota ku ya kwa mukopano, ba bañwi ku be ne ba memilwe bao ne ba komokile ku utwa fa wailesi muprisita wa mwa sioli a bulela ka za ku pota kwa bona. N’a bulezi za baeti be ne ba zwa kwa South America be ne ba ka pota fa mandu ku t’o bulela za ku fela kwa lifasi ko ku taha. Niha n’a elelize mutapi wa hae ku sa teeleza kwa baenyi bao, zibiso ya hae ya tusa mwa ku zibahaza sikwata se situna sa Lipaki za Jehova be ne ba tile mwa sioli seo. Kacwalo kwa ba ni tibelelo mwahal’a bayahi ba sioli. Mwa mazazi a n’a tatami, be ne ba memilwe kwa mukopano bao ka maseme ba ba taluseza lituto ze susueza za taba ye nde.

Mukopano Wa Kalisa

Kakusasana la Sunda, mizwale ba mwa sioli ne ba libelela mwa makenelo a Ndu ya Mubuso kuli ba amuhele be ne ba taha kwa mukopano bao lizazi la pili. Ne ba ize: “Iorana Koe! Iorana Koe!” “Mu tamboke!” Likaizeli ba bañwi ne ba apezi ka sizo mi ne ba kabisize milili ka mapalisa a buheha ili ka mukwa tota wa si-Polynesia.

Ha se ku lilile lipina ze munati za mitamuno, manzwi a batu ba ba mwanda a opela pina ye li “Mu Tiye, Mu Sa Zikinyehi!” N’e li lwa pili i opelwa ka m’ata cwalo. Mizwale ba mwa sioli konji ko ne ba cipitile miyoko muina-situlo h’a ba amuhela ka mazoho a mabeli mwa puo ya habo, ya si-Rapa Nui. Ka nako ya ku ishumusa musihali, Lipaki ba banca ba balalu ba bonisa buineelo bwa bona ku Mulimu ka kolobezo ya mwa mezi. Tukiso ya lizazi la pili ha i unguka, mañi ni mañi a ikutwa ku ba bukaufi hahulu ni Jehova ni kopano yote ya mizwale.—1 Pitrosi 5:9.

Ku Kutaza Kakusasana

Bakeñisa miinelo ye ipitezi mwa sioli, tukiso ya lizazi la bubeli la mukopano wa mupotoloho ne i kalile musihali. Kacwalo, ku fita ku ina fela, mizwale ba kwa Chile ne ba ile mwa bukombwa bwa mwa simu kakusasana. Ne ba ka fumanañi mwateñi?

Musali-muhulu cwana, wa bana ba 8, a bulelela Lipaki kuli n’a sa koni ku ambola ni bona kakuli ki Mukatolika. Ha se ba mu bulelezi kuli ne ba bata ku bulela za matata a’ ziyelize mañi ni mañi, a’ cwale ka ku sa itusisa hande milyani ye kola ni mikatazo ya mwa lubasi, a lumela ku ba teeleza.

Musali-muhulu yo muñwi wa mwa sioli n’a amuhezi bo munna ni musal’a hae ba Lipaki ka lutimbo. N’a ba bulelezi kuli ba y’o kutaza batu ba kwa South America be ne ba na ni hahulu lunya ku ba bañwi. Bosinyalana bao ba mu bulelela kuli ‘evangeli ya mubuso’ i bulelelwa mañi ni mañi ni kuli ne ba tile kwa sioli ka mulelo wa ku t’o ca mukopano o n’o ka tusa bote ku lata hahulu Mulimu ni ku fita. (Mateu 24:14) Ba mu buza haiba n’a ka tabela ku pila nako ye telele mwa miinelo ya paradaisi, ye swana ni ya mwa sioli seo kono ku si na makulanu ni mafu. Ha se ba mu tusize ku nyakisisa za butelele bwa nako  ye li bile teñi likisi ze siilwe ki ku tunya kwa malundu fa sioli seo, musali y’o a kengeyela bukuswani bwa bupilo mi a buza kuli: “Kanti kiñi se lu pilela nako ye kuswani cwana?” A ikomokela h’a bala Samu 90:10.

Ka nako yeo, Lipaki ko ba sa inzi ba utwa batu ha ba huwaka fa ndu ye tatama. Niha ne ba si ka utwisisa ze ne ba showilikana, musali-muhulu a ba bulelela kuli batu bao ne ba sweli ku tapaula mi ne ba konka kuli ne ba sa lati ku potelwa ki Lipaki. Nihakulicwalo, musali y’o ne li yena nua, kamba yo muhulu kwa bana ba basizana mwa lubasi. Bakeñisa kuli bondatahe ne ba timezi, n’a na ni tukelo ya ku atula kuli ze nde kwa lubasi ki lifi. Fapil’a bahabo yena, a yemela mizwale mwa puo ya habo mi a amuhela ka musa lihatiso za n’a tambekilwe. Yona viki yeo, ha n’a li mwa mota ni kaizel’a hae ba katana Lipaki bao, mi a bulelela kaizel’a hae ku yemisa mota. Kaizel’a hae niha n’a bonahezi ku sa tabela, musali y’o a laeza mizwale ni ku ba lakaleza bunde mwa bukombwa bwa bona.

Nihaike batu ba bañwi ba mwa sioli seo sapili ne ba bonahala ku hana litaba ze ne ba shaela Lipaki ba kwa South America, bapoti bao ne ba til’o lemuha kuli ma-Rapa Nui ki batu ba ba musa ili ba ba lata batu. Buñata bwa bona ne ba teelelize ka tabo kwa taba ye nde. Mane, ba 6 kwa Lipaki ba 20 be se ba kolobelizwe mwa sioli seo ki bayahi ba mwateñi. Yo muñwi n’a itutile lwa pili niti ye mwa Bibele ka ku telelezanga a li mwa muzuzu o fakaufi, musal’a hae ha n’a lutiwa Bibele. Yena ni musal’a hae cwale se ba li Lipaki ba ba kolobelizwe, mi yena ki mutang’a bukombwa mwa puteho.

Tukiso ya kwa Moya Ya Zwelapili

Musihali, tukiso ya lizazi la bubeli ya kalisa. Hape, kwand’a mizwale ni likaizeli ba 32 ba mwa sioli seo hamoho ni ba 33 be ne ba tile kwa mukopano ku zwa kwa Chile, ne ku fumanehile teñi ni batu ba ba tabela niti. Ibat’o ba b’a mwanda ne ba teelelize kwa lingambolo, hamoho ni ngambolo ya nyangela ye li “Ka M’o Lilato ni Tumelo Li Tulela Lifasi.” Mane, baputehi ne ba iponela bupaki sakata bwa lilato le li mwahal’a batu ba Jehova, mane ni mwahal’a batu ba lizo ze shutana.—Joani 13:35.

Ka nako ya mukopano wa mupotoloho, muokameli wa mupotoloho ni muokameli wa sikiliti ba ungeka mukopano o ipitezi ni mapaina. Kwa mukopano wa mapaina ba kamita ba balalu ba mwa sioli seo ne ku fumanehile ni mapaina ba kamita kamba ba ba ipitezi be ne ba tile kwa mukopano ku zwa kwa Chile. Bote ne ba tiisizwe lipilu.

Habusa, ba bañwi ba mizwale ba mwa sioli ba ba eza musebezi wa ku pota-potisa baeti ne ba  pota-potisize mwa sioli be ne ba memilwe bao. Ne ba iz’o pota kwa sikisi sa macwe ko ku betiwanga moai, hamoho ni kwa malundu a n’a tunyanga sileze ko ne ku ezezwanga lilakana kale-kale, mi ba yo pota cwalo ni kwa likamba la Anakena la lishabati le linde la mubala wa gauda, ko ne ba kile ba longokela bayahi ba pili ba sioli. *

Lwa mafelelezo ku tola ni mizwale ba mwa sioli ne li kwa Tuto ya Buka ya Puteho. Hamulaho wa mukopano w’o, Lipaki ba mwa sioli ba shokomonena baenyi ba bona mayumbu. Hasamulaho, ba nze ba apezi ka mukwa wa kamita, ba bonisa ka bukwala mo ku binelwa ka sizo. Be ne ba memilwe, hamoho ni mizwale ni likaizeli ba ma-Rapa Nui, ne ba boni kuli luli ku ikataza kwa bona mwa ku lukisa mukopano ne ku si ka ba kwa mbango.

Bote be ne ba memezwi kwa mukopano ne ba til’o utwana ka nama ye butuku ni mizwale ni likaizeli za bona ba ba pila kwahule bao, ili be ne ba tandile ni bona viki ka nyakalalo. Ne ba sa ikutwi hande ku zwa fa sioli seo. Ha ba na ku libala balikani ba bona ba banca bao ni susuezo ya kwa moya ye ne ba filwe. Kwa libala la fulai, mizwale ba mwa sioli ba yaweka mwa milala ya be ne ba memilwe lifaha ze ne ba pangile fa likapani.

Be ne ba tile kwa mukopano bao ha ba funduka, ba sepisa kuli: “Iorana! Iau he hoki mai e Rapa Nui ee,” ili ku talusa kuli: “Mu siyale f’o! Ni ka taha hape, Rapa Nui wahesu.” Ee, ba nyolelwa ku y’o hata hape balikani ni banabahabo bona ba kwa moya ba banca bao ba mwa Easter Island, sona sioli se si sienyi, se si kwahule-hule, ili se si komokisa hakakañi ni ku katulusa!

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 24]

Ku Kutaza mwa Easter Island

Ibat’o ba lilimo ze peli pili mukopano o zwile mubano w’o u si ka ezwa kale, muokameli wa mupotoloho ni musal’a hae ne ba potezi sioli seo mi ba peta ze nde luli. Ka mutala, mu nahane mo ne ba ikomokezi kaizeli ya n’a ba supelize ko ne ba ka tibelela ha n’a ba hupulisize kuli ne ba mu lutile Bibele kwa mboela wa Chile ha n’a sa li musizana lilimo ze 16 kwamulaho. Hamulaho peu yeo ya beya muselo mwa Rapa Nui.

Ne ku ezahezi nto ye ñwi ku bona hape ye sehisa. Muñ’a sintolo sa lika za kupuliso n’a amuhezi Bibele ya New World Translation of the Holy Scriptures ni buka ya ku ituta ka yona Bibele ya Zibo Ye Isa kwa Bupilo bo Bu Sa Feli, ze hatisizwe ki Lipaki za Jehova. Ha ne ba kutile ku yena hape, a ba bulelela kuli n’a palezwi ku bala Bibele yeo. Kanti ne ba mu siyezi Bibele ya Sifura, isiñi ya si-Spanish! Butata b’o ne bu tatuluzwi kapili-pili, mi ka tuso ya Lipaki ba mwa sioli, lu sa libali ni tuso ya Bibele ya mwa puo ya habo yena, a lemuha kuli kanti Bibele haki ye t’ata ku i utwisisa.

[Mapa ye fa likepe 22]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

EASTER ISLAND

CHILE

[Maswaniso a fa likepe 23]

Ba babeli ku be ne ba kolobelizwe kwa mukopano wa mupotoloho

[Maswaniso a fa likepe 25]

Mushupeko wa lilundu le ne li kile la tunya sitipwitipwi la Rano Raraku; kaswaniso ka mwahali: Tolwana ya mwa naheñi ye bizwa guayaba ya mela mwa sioli