NENIPEPILWE ka silimo sa 1923 mwa tolopo ya Hemsworth, yefumaneha mwa provinsi ya Yorkshire, kwa England. Mwa lubasi lwaluna, lupepilwe feela lubababeli, na ni bo kaizelaaka bo Bob. Hane ninani lilimo zebato ba ze 9, bo ndate bane batoile hahulu balapeli babaipumisa kuba balumeli, bafumana libuka zenepatulula mikwa ya bulapeli bwa buhata. Nebatabezi hahulu litaba zene babalile mwa libuka zeo. Lilimonyana hasamulaho, bo Bob Atkinson nebatile kwa ndu yaluna mi bato luutwisa yeñwi ya lingambolo za Muzwale Rutherford fa mushini fone kulizezwa matapa, obizwa fonogirafu. Lwalemuha kuli bane balukisize lingambolo zeo ki bona batu babaswana bane bahatisize ni libuka zene babalile bo ndate! Bashemi baka balukisa kuli Muzwale Atkinson atahange zazi ni zazi manzibwana kutoca lico ni luna ilikuli aalabe lipuzo za Bibele zeñata zene lunani zona. Nako yeñwi Muzwale Atkinson alumema kuli luyo fumaneha kwa mikopano yeneezezwa kwa ndu ya muzwale yomuñwi, yeneli fakaufinyana ni ndu yaluna. Kapili-pili, lwaikatulela kuya ni yena, mi hasamulaho, nekutomilwe puteho yenyinyani mwa Hemsworth. Kusika fita nako yetelele, baokameli ba mupotoloho bakala kufitelanga mwa ndu yaluna, mi nelumemanga mapaina bane bapila bukaufi ni luna kuli lutoca lico ni bona. Kueza siango ni mizwale bao neku nisusuelize hahulu.

Ka nako yeo, nelukalisize kueza pisinisi yeñwi, kono bo ndate babulelela bo kaizelaaka kuli: “Haiba ubata kueza bupaina, lwakona kutuhela pisinisi ye.” Bo Bob balumela, mi hane bakwanisize lilimo ze 21, bakala kueza bupaina, mi batutela kwa sibaka sisili. Lilimo zepeli kuzwa fo, hane ninani lilimo ze 16, nakala kueza bupaina. Hañata nenikutazanga ninosi ka kuitusisa kadi ya bupaki ni mushini wa fonogirafu, kono la Mukibelo ni la Sunda, nenikutazanga ni babañwi. Nihakulicwalo, Jehova naanifuyauzi ka kunifa muituti wa Bibele yanaaeza zwelopili yende hahulu. Buñata bwa batu ba mwa lubasi lwa muituti yo nebaitutile niti hasamulaho. Silimo sene sitatami, na ni bo Mary Henshall lwaketiwa kuba mapaina babaipitezi. Nelulumilwe kuyo sebeleza kwa sibaka kone kusina bahasanyi ba Mubuso kwa provinsi ya Cheshire.

Haluto fita fahalaa nako ya Ndwa ya Lifasi Yabubeli, kwafiwa mulao wa kuli basali ni bona baeze misebezi yeneka tusa mwa ndwa. Bakeñisa kuli neluli mapaina babaipitezi bane baeza musebezi wa  kukutaza ka nako kaufela, nelunahana kuli haluna kuhapelezwa kuya kwa ndwa, sina mone baangelwa batu babañwi bane baeza misebezi ya bulapeli. Kono kuta neisika lumela, kacwalo naatulelwa kupika tolongo ka mazazi a 31. Silimo sene sitatami, hane nikwanisize lilimo ze 19, naiñolisa kuli nisike nakena busole. Neninani kuya kwa kuta habeli, kono taba yaka neifelisizwe. Mwahalaa nako yeo kaufela, neniziba kuli moya okenile neu nitusa, ni kuli Jehova naanisweli kwa lizoho, inzaa nifa maata ni kunitiisa.—Isa. 41:10, 13.

Ka 1946, nazibana ni bo Arthur Matthews. Hamulaho wa kupika tolongo ka likweli zetaalu bakeñisa kuhana kukena busole, bo Arthur bakala kupila ni bo munyanaa bona bo Dennis, bane bali mapaina babaipitezi mwa Hemsworth. Bubeli bwabona inze basali banana, nebalutilwe linzila za Jehova ki bo ndataa bona, mi nebakolobelizwe inze bali mwa lilimo za kunonoboka. Kusika fita nako yetelele, bo Dennis bayo sebeleza kwa Ireland, mi bo Arthur bakala kupila banosi. Bashemi baka nebatabezi hahulu bupilo bwa paina wa mutangana yo yanaasebeza ka taata, mi bamukupa kuli ato pila mwa lapa labona. Hane nipotelanga bashemi baka, na ni bo Arthur neluitatelanga kutapisa mikeke hamulaho wa kuca lico. Hasamulaho wa nako, lwakala kuñolelana mañolo. Ka 1948, bo Arthur bapika tolongo hape ka likweli zetaalu. Hasamulaho, lwanyalana ka 1949 mwa kweli ya January, mi nelunani mulelo wa kuzwelapili mwa sebelezo ya nako kaufela, miinelo hane ika lukonisa kueza cwalo. Ka tuso ya Jehova, ni ka kuikataza luli, nelubatanga masheleñi ka kutusa bakutuli kukoyola litolwana mwa nako yene lulukuluhanga, mi nelukona kuzwelapili kueza bupaina.

Hamulaho wa silimo, lwakupiwa kuya kwa Northern Ireland, mi nelukalisize kuya kwa Armagh, hasamulaho lwaya kwa Newry, ili litolopo mone kufumaneha hahulu Makatolika babañata. Lipaki nebalwaniswa hahulu mwa sibaka seo, mi nelutokwa kuba ni maseme ni temuho hane luambola ni batu. Nelukopanelanga mwa ndu ya muzwale ni kaizeli, bane bapila likilomita ze 16 kuzwa kone luina. Hañata nelukopanga ba 8. Hane balukupanga kuli lusike lwakuta kwa ndu yaluna, nelulobalanga fa bulilo mi habusa neluikolanga mukushuko ni bona. Kwatabisa luli kuziba kuli sekunani Lipaki za Jehova babañata mwa sibaka seo.

Bo muhulwanaaka ni bo musalaa bona bo Lottie, neli mapaina babaipitezi kwa Northern Ireland, mi ka 1952, kaufelaa luna babane lwafumaneha kwa mukopano wa sikiliti one ubezi kwa Belfast. Kaufelaa luna nelufitezi kwa ndu ya muzwale yomuñwi yanani sishemo, hamohocwalo ni bo Pryce Hughes, bane bali mutangaa mutai mwa naha ya Britain ka nako yeo. Zazi leliñwi manzibwana neluikambota za kuzwisiwa kwa bukanyana yebizwa God’s Way Is Love, ili yenelukiselizwe sihulu batu ba mwa Ireland. Muzwale Hughes abulela za butata bone bakopana ni bona bahasanyi habanze bakutaza kwa Makatolika ba mwa naha ya Ireland. Mizwale nebanze balundulwa mwa mandu abona ni kunyandiswa ki batu bane bakukuelizwe ki baprisita ba bulapeli. Bo Pryce nebabulezi kuli: “Lubata batu babanyalani babanani limota kuli batuse mwa musebezi wa kuabela bukanyana  ye mwa naha kaufela.” * Kapili-pili lwaalaba kuli: “Lukaeza cwalo!” Ki mona mone kutezi cwalo kuli lubulele manzwi abonisizwe kwa makalelo a taba ye.

Hañata mapaina nebalukuluhanga kufitela kwa ndu ya Kaizeli Ma Rutland yanaasepahalile ka nako yetelele, ili yanaapila mwa Dublin. Hamulaho wa kupumula hanyinyani kwa ndu yahae ni kulekisa lika zeñwi zene lunani zona, kaufelaa luna babane lwapahama fa mutututu wa bo Bob one unani kamotanyana kwatuko, mi lwaya kuyo bata mota ya kuleka. Lwayo fumana mota yeñwi yeneebanga ya mutu yomuñwi, mi lwakupa mulekisi kulutiseza yona kwa sibaka kone lufitezi, kakuli hakuna ku luna yanaaziba kuzamaisa mota. Busihu bo, bo Arthur nebasika lobala, nebainzi fa mumbeta, inze banahana mobakona kucinceza magiya. Habusa kakusasana, bo Arthur hane banze balika kuzwiseza mota fande, kwataha mulumiwa yomuñwi wa libizo la Mildred Willett (yanaatilo nyalwa ki bo John Barr hasamulaho). Yena naaziba kuzamaisa mota! Kaizeli yo hasa lubonisize mwakuzamaiseza mota, ni hase luitwaelize yona, musipili wabuzwa!

Kono cwale neluka tokwa kwakuyo fitela. Nelulemusizwe kuli lusike lwayo pila mwa tilela kakuli balwanisi nebakona kuluciseza mwateñi, kacwalo lwabata ndu, kono nelusika ifumana. Busihu bo, kaufelaa luna babane nelulobezi mwa mota. Habusa, lwafumana tilela yenyinyani yenani mimbeta yemibeli yeshangatami. Tilela yeo yaba yona ndu yaluna. Nelutabezi hahulu kuli balimi bane banani lipilu zende nebasa luhanisangi kuyemiseza tilela yaluna mwa masimu abona. Nelukwahezi kalulo ya simu ye mwahalaa likilomita ze 16 kuisa ku ze 24. Mi hase lukutalize kwa libaka zeñwi, nelukutanga kuto kutaza kwa batu bane bafumaneha mwa sibaka mone lutibelezi.

Nelupotezi mandu kaufela afumaneha kwa mboela-wiko wa Ireland kusina kukatazeha hahulu, mi nelufile libukanyana zefitelela 20,000 mi hasamulaho, lwalumela mabizo a batu babatabela kwa mutai wa Britain. Kwatabisa kuziba kuli mwa sibaka seo sekunani Lipaki za Jehova babañata-ñata!

Hamulaho wa nako, lwayo sebeleza kwa mboela wa London. Kwafita lisunda lisikai, mi bo Arthur baamuhela luwaile kuzwelela kwa mutai wa Britain, kubakupa kuli bakalise musebezi wa kuba muokameli wa mupotoloho fa lizazi lelitatama! Hase balutilwe musebezi ka mazazi a 7, lwaya mwa mupotoloho waluna kwa Scotland. Bo Arthur nebasina nako yeñata ya kuitukiseza lingambolo zabona, kono bakeñisa kuli neli batu bane itukiselize kueza musebezi ufi kamba ufi habanze basebeleza Jehova, neba nisusuelize hahulu. Neluikozi hahulu musebezi waluna mwa mupotoloho. Nelubile mwa sibaka mone kusina bahasanyi ka lilimo zeñata, kono cwale nese lunani tohonolo yetuna ya kukopana ni mizwale ni likaizeli babañata.

Bo Arthur hane baamuhezi memo ya kuli bayo kena Sikolo sa Giliadi sa likweli zelishumi ka silimo sa 1962, nelusa zibi hande muhato one lukaanga. Lwaatula kuli na, niha nenisike naya, nekuswanela kuli bo Arthur baamuhele tohonolo yeo. Bakeñisa kuli nenika siyala ninosi, natalusezwa kukuta kwa Hemsworth kuli niyo sebeza sina paina yaipitezi. Bo Arthur hane bakutile hamulaho wa silimo, bafiwa  musebezi wa kuba muokameli wa sikiliti, mi nelupotelanga liputeho za mwa Scotland, kwa mutulo wa England, ni kwa Northern Ireland.

Ka 1964, bo Arthur nebafilwe musebezi omunca wa kuba mutangaa mutai kwa Ireland. Neluikolanga hahulu musebezi wa kupotela liputeho, kacwalo, halufiwa musebezi wo, nenisika utabela kwa makalelo. Mi cwale haniiheta kwamulaho, niitebuha hahulu tohonolo yelubile ni yona ya kusebeleza fa Betele. Nilemuhile kuli haiba muamuhela musebezi omusa tabeli kueza, Jehova kamita uka mifuyaula. Zazi ni zazi, nenipatehanga kueza misebezi mwa liofisi, kukubukanya libuka, kuapeha, ni kukenisa. Bo Arthur hape nebabelekile sina muokameli wa sikiliti ka lilimo lisikai, mi nelukopananga ni mizwale babazwa mwa naha kaufela ya Ireland. Taba yeo neitahisize kuli lubasi lwaluna lwa mizwale ni likaizeli lube lolutiile mwa Ireland, mi nekutabisa kubona baituti baluna ba Bibele habaeza zwelopili. Yeo luli neli mbuyoti yetuna!

Mukopano wa macaba wapili mwa Ireland neuezelizwe mwa muleneñi wa Dublin ka 1965. * Nihaike kuli nelulwanisizwe hahulu, mukopano wo neuzamaile hande. Nekufumanehile batu ba 3,948, mi nekukolobelizwe batu ba 65. Yomuñwi ni yomuñwi wa batu bane baamuhezi mizwale ni likaizeli ba 3,500 mwa ndu yahae, naañolezwi liñolo la buitumelo. Bañi ba mandu ni bona nebaitebuhile hahulu mizwale bao kabakala mikwa yabona yeminde. Yeo neli zwelopili yetuna hahulu mwa Ireland.

Ka 1966, ofisi ya mutai yeneli mwa muleneñi wa Dublin yakalisa kuzamaisa musebezi wa Lipaki za Jehova one uezwa kwa mutulo ni kwa mboela wa Ireland, ili ka nako yene kusina swalisano mwa likopano za bulapeli ni za bupolitiki za mwa naha yeo yefumaneha fa sioli. Nelutabile hahulu kubona Makatolika babañata habataha mwa niti kuto swalisana ni mizwale bane babanga mwa bulapeli bwa Protestanti.

Ka 2011, bupilo bwaluna nebucincize hahulu, hane lututiselizwe kwa Betele yefumaneha kwa London, muta mitai yemibeli, wa Britain ni wa Ireland, neikopanyizwe kuba mutai ulimuñwi. Cinceho yeo neiezahezi ka nako yene bakalisize kukula hahulu bo Arthur. Nebafumanwi kuli bakula butuku bwa lulu bwa Parkinson. La May 20, 2015, mulikanaaka yo, yene nisebelize ni yena ka lilimo ze 66, aitobalela.

Mwa lilimo lisikai zefitile, niikutwile hahulu kulobeha-pilu, kuzwafa, ni kuswaba. Bo Arthur neba nitusize hahulu kwamulaho. Nabatonda luli! Kono miinelo yecwalo itahisa kuli nisutelele hahulu ku Jehova. Hape neniomba-ombilwe hane nilemuhile kuli bo Arthur nebalatiwa luli. Niamuhezi mañolo azwa kwa balikani baka kwa Ireland, kwa Britain, mane nihaiba kwa United States. Nitusizwe hahulu ki mañolo ao, hamohocwalo ni susuezo yenifilwe ki banyani ba bo Arthur bo Dennis, bo musalaa bona bo Mavis, ni bana ba bo kaizelaaka, bo Ruth ni Judy.

Liñolo la Isaya 30:18 linisusuelize hahulu. Libulela kuli: “Jehova ulibelela ka pilu-telele kuli amishemube, mi ukayema kuli amibonise sishemo. Kakuli Jehova ki Mulimu wa katulo yelukile. Tabo ki ya batu kaufela babazwelapili kumulibelela.” Niikutwa hahulu kuomba-ombiwa kulemuha kuli Jehova ulibelela ka pilu-telele kuli atatulule matata elukopana ni ona ni kulufa misebezi yeminde mwa lifasi lahae lelinca.

Haninahana zeezahezi mwa bupilo bwaluna, niboni kuli Jehova uluetelezi ni kufuyaula musebezi waluna mwa naha ya Ireland! Niikutwa kuba ni tohonolo yetuna ya kuitusiswa kupeta kalulo yenyinyani mwa musebezi omutuna opetilwe mwa naha yeo. Kaniti luli, haiba lueza zalutaluseza Jehova, lukafumana limbuyoti.