MWA patisiso yeñwi yeneezizwe mwa linaha ze 8 mwa silimo sa 2015 kwa babeleki, buñata bwabona nebabulezi kuli kubabelanga taata kufumana nako ya kuina ni mabasi abona ni kufumana nako hape ya kupeta hande misebezi yabona habali kwa mubeleko. Zetisa cwalo ki kuba ni misebezi yemiñata kwa mubeleko kamba kwa ndu, kutula kwa lika, ni kusebeza lihora zeñata. Ka mutala, mwa United States, babeleki babulela kuli ka avareji, basebezanga lihora ze 47 mwa sunda. Ibato ba alimuñwi mwa batu baaketalizoho, usebezanga lihora ze 60 kamba kufitelela!

Mwa patisiso yeñwi hape yeneezizwe mwa linaha ze 36, ibato ba hafu ya babeleki bane babuzizwe, nebabulezi kuli nebaikutwanga kuli nebasina hande nako nihaiba ya kuikatulusa! Banana ni bona bakona kuikutwa cwalo haiba bafiwa lika zeñata za kueza.

Haiba ka nako ni nako lulikanga kueza lika zeñata mwa nako yenyinyani, lwakona kukatala hahulu, ili nto yekatahisa kuli luikutwe kuli haluna hande nako yetokwahala. Kono kana kwakonahala kupila bupilo bobusa lupatehisi hahulu? Lika zelulumela, lika zeluketa kueza, ni likonkwani zaluna likona kutahisa kuli lupile bupilo bobucwañi? Pili, halunyakisiseñi mabaka amane atahisanga kuli batu babañwi bapatehe hahulu.

Ndate yomuñwi wa libizo la Gary naabulezi kuli: “Nenisebezanga mazazi kaufela a mwa sunda. Neniezanga cwalo kakuli nenibata kufanga bana baka lika zende ka nako kaufela. Nenibata kuli babe ni lika zene nisabangi ni zona hane nisali mwanana.” Nihaike kuli bashemi banani milelo yeminde, batokwa kunyakisisanga lika zebaanga kuba za butokwa. Lipatisiso zeñwi libonisa kuli babahulu ni banana babaanga kuli masheleñi ni maluwo ki za butokwa, hababangi ni tabo sakata, habaikolangi bupilo, mi kuzwa fo, hababangi ni buikangulo bobunde ili kushutana ni batu babasaangi masheleñi ni maluwo kuba za butokwa hahulu.

Kuli batuse bana babona kukondisa kwapili, bashemi babañwi babonanga teñi kuli bona ni bana babona baipatehisa ka kueza lika zeñata. Buka yeñwi yebizwa Putting Family First, ibulela kuli, “kueza cwalo kutahisanga kuli bashemi hamohocwalo ni bana babona baipumane mwa butata.”

Bafundoti balikanga kulukolwisa kuli kunani zeluyawa haiba lusaleki lika zenca zetile fa musika. Magazini ya The Economist ibulela kuli: “Kuata kwa lika zepangilwe kutahisize kuli batu baikutwe kuli habana hande nako,” kakuli batu bababata kuleka lika “batandanga nako yeñata kuketa lika za kuleka kamba za kubuha kamba za kuca” mwa nako yenyinyani feela yebanani.

Mwa silimo sa 1930, muituti wa litaba za sifumu sa naha naabulezi kuli zwelopili mwa lika zepangiwa neikatahisa kuli babeleki babange ni nako yeñata ya kuikatulusa. Ka bumai, lika halisikaba cwalo! Muñoli yomuñwi wa magazini ya New Yorker, yabizwa Elizabeth Kolbert, ubulela kuli, “Kufita kukotoka kapili kwa mubeleko,” zwelopili mwa lika zepangilwe itahisa kuli batu “babate lika zenca,” ili lika zetula ni zetokwa kuli baitusise nako yabona.

Babeleki babañwi basebezanga lihora zeñata kuli batabise feela babelekisi babona. Batu baabeleka ni bona mutu bakona kumutahiseza kuli aikutwe kuba ni mulatu haiba akotoka kapili kwa mubeleko. Kwandaa zeo, batu bakona kuitatela kusebeza lihora zeñata kamba kuya kwa mubeleko fobabizezwa kaufela bakeñisa kusaba kuli mwendi kwapili sifumu sa naha sakona kutotobela.

Kuzwa fo, bashemi bakona kueza lika ka kulikanyisa bashemi babañwi babapatehile hahulu. Haiba basabalikanyisi, bakona kuikutwa kuli mwendi “batima” bana babona lika zeñwi.

Bo Tim babapila kwa United States, babulela kuli: “Nenilata hahulu musebezi waka, mi nenisebezanga ka taata nako kaufela. Neninahananga kuli nenitokwa kueza cwalo.”

Ka kuswana ni bo Tim, batu babañata baikutwanga kuli, kuli mutu azibahale, utokwa kupateha hahulu mwa bupilo ka nako kaufela. Ki lika mañi zezwanga mwateñi? Bo Elizabeth Kolbert bababulezwi mwa taba ye, babulela kuli: “Kupateha hahulu kutahisanga kuli mutu azibahale hahulu.” Baekeza kuli: “Haiba mutu upatehile hahulu, batu bakona kumuunga kuli ki mutu wa butokwa hahulu.”

Bibele ilususueza kusebeza ka taata. (Liproverbia 13:4) Kono haluswaneli kupateha hahulu. Muekelesia 4:6 ibulela kuli: “Ki hande kupumula hanyinyani kufita kubeleka hahulu ka taata ni kumatisa moya.”

Kusapateha hahulu kulutusa kuba ni buikangulo bobunde mwa munahano ni mwa mubili. Kono kana kwakonahala luli kusapateha hahulu kamba kufukuza kwa misebezi yaluna? Eni. Hamunyakisise liakalezo zeene zelatelela:

Hakusika fosahala kusebeza ka taata kuli mube ni masheleñi a kuipilisa ka ona cwale ni kwapili. Kono ki masheleñi akuma kai emutokwa kuba ni ona kuli mubulele kuli hamusa tokwa amañwi? Kukondisa mwa bupilo kutalusañi? Kana kutalusa kuba ni masheleñi kamba maluwo? Kubanga ni nako yeñata hahulu ya kupumula kamba kuikatulusa ni kona kwakona kutahisa kuli mube ni lika zeñata za kueza mwa nako yenyinyani.

Bo Tim bababulezwi mwa taba ye, babulela kuli: “Na ni bo musalaa ka neluinzi fafasi kunyakisisa mupilelo waluna, mi neluikatulezi kunolofaza mupilelo waluna. Neluezize mukoloko one ubonisa muinelo oneluli ku ona ni likonkwani zaluna zenca. Nelunyakisisize lika zenezwile mwa likatulo zene luezize kwamulaho ni kunyakisisa zene lutokwa kueza kuli lupete likonkwani zaluna.”

Bibele ilueleza kuli lutokomele “takazo ya meeto.” (1 Joani 2:15-17) Bafundoti bakona kulutahiseza kuli lube ni takazo yecwalo, ili kukukueza mutu kuli asebeze lihora zeñata kamba abe ni nako yeñata hahulu ya kuitabisa, ili nto yekamutokwa kuli aitusise masheleñi amañata hahulu. Ki niti kuli hamukoni kuambuka lika kaufela za bafundoti. Kono mwakona kuambukanga zeñwi za ku zona. Hape mwakona kunyakisisa ka tokomelo lika zemutokwa luli.

Kuzwa fo, muswanela kuziba kuli batu bomuswalisana ni bona bakona kumitahiseza kuli mueze likatulo zende kamba zemaswe. Haiba batu bao babata hahulu sifumu kamba baanga kuli mutu ukona feela kukondisa mwa bupilo haiba unani sifumu, mukaeza hande kubata balikani basili babaziba lika za butokwa mwa bupilo. Bibele ibulela kuli: “Yazamaya ni bababutali ukaba yabutali.”—Liproverbia 13:20.

Muambole ni mubelekisi wamina ka za mubeleko wamina ni lika zemuunga kuba za butokwa. Mi musike mwaikutwa kusalukuluha ka nako yemusiyo kwa mubeleko. Buka yebizwa Work to Live ibulela kuli: “Batu babaziba kuli kunani nako ya mubeleko ni nako ya kuba  kwa ndu kamba kuba ni nako ya kuyopumula kokuñwi, balemuhile taba ye ya kuli: Haiba mutu hayo kwa mubeleko, hakuna lika zekasinyeha.”

Bo Gary, bababulezwi mwa taba ye, nebafumile luli, kacwalo, baikatulela kufukuza kwa lihora zene babelekanga. Bo Gary babulela kuli: “Neniambozi ni lubasi lwaka mi naakaleza kuli lunolofaze mupilelo waluna. Hanyinyani-hanyinyani lwaanga mihato yene lukonisize kueza cwalo. Hape neniatumezi mubelekisi waka ni kumukupa kuli nisebezange mazazi asikai mwa sunda, mi alumela.”

Batu babanyalani batokwa kubanga ni nako yeñata ya kuba hamoho, mi banana ni bona batokwa kubanga ni nako ya kuba ni bashemi babona. Kacwalo, muambuke kulikanyisa mupilelo wa mabasi amañwi apatehile ka nako kaufela. Bo Gary babulela kuli: “Mubange ni nako ya kupumula ni kuikatulusa ni kuambuka kueza lika zesi za butokwa.”

Hamuli ni lubasi lwamina, musike mwatuhelela TV, mawaile, kamba lipangaliko zeñwi kumikauhanya kwa lubasi lwamina. Mucange sico hamoho sina lubasi nihaiba feela hañwi mwa lizazi, mi muambolisanange sina lubasi ka nako yeo. Bashemi habalatelela kelezo yebunolo yeo, bana babona bakaikola bupilo mi bakaeza hande mwa lituto zabona za kwa sikolo.

Ka kufeza, muipuze kuli: ‘Ki bupilo bobucwañi bonibata kupila? Nibata kuli lubasi lwaka lupile bupilo bobucwañi?’ Haiba mubata kuba ni tabo mwa bupilo, mulatelele butali bobufumaneha mwa Bibele ka kunyakisisa lika zeli za butokwa mwa bupilo.