KA SILIMO sa 1953, James Watson ni Francis Crick, licaziba basayansi ya lika zepila nebañozi litaba zelutusa kuutwisisa hande sayansi. Nebafumani kuli DNA inani sibupeho sesibonahala inge bwanda bobutatezani. * DNA yeo ifumaneha mwa nyukiliyasi (nucleus) ili kalulo ye mwahalaa selusi mi ki yona yetahisa kuli liselusi libe ni buikoneli bwakubuluka litaba zeñata. Taba yekomokisa yene bafumani yeo, neitusize basayansi ya lika zepila kuba ni zibo yetuna! Musebezi wa DNA ki ufi? Mi puzo yabutokwa ni kufita ki yakuli, nekutile cwañi kuli DNA ibeteñi mwa liselusi?

Kiñi zetisanga kuli munjeke kamba toze ikone kuhula ni kuba kota, kamba sesitisanga kuli lii lelinunisizwe libe mutu? Ki lika mañi zetahisanga kuli mwana ahoze bashemi bahae? Lukona kufumana likalabo za lipuzo zeo halunyakisisa litaba zefumaneha mwa DNA.

Ibato ba liselusi kaufela linani DNA, mi DNA ki nto yetatezani yeswana sina lele yetelele yebondaukile. Mwa nyukiliyasi ya liselusi za batu kunani DNA yekwanile yenani tukalulo-kalulo to tuswana sina masitepu a lele to tubato ba 3 bilioni. Basayansi batalusa kuli yeñwi ni yeñwi ya tukalulo to, totuswana ni masitepu alele inani likemiko (chemicals) zepeli mi likemiko ze fa tukalulo to kaufelaa zona ki zeene. Basayansi bapumelanga mabizo a likemiko zeene zeo ka kuitusisa taku ni taku yapili yazona, sina cwana A, C, G, ni T. * Ka silimo sa 1957, Crick naaakalelize kuli kutatamana kwa likemiko zeo ki kona kokutahisa kuli liselusi lizamaise hande litaba. Batu nebakalile kuutwisisa hande mutatamanelo wa likemiko zeo mwa lilimo za ma 1960.

Litaba likona kubulukiwa ni kuzamaiswa ka linzila zeñata, ikana yaba ka maswaniso, ka milumo, kamba ka kuliñola. Ka mutala, likompyuta zakona kubuluka mifuta ya litaba zeo kaufela. Liselusi za lika zepila zona libulukanga ni kuzamaisa litaba ka kuitusisa DNA. DNA ikenanga mwa liselusi zeñwi ka nako yeliikaba liselusi ni ka nako yelipepa lika ili miinelo yetahisa kuli lika zepila libe ni buikoneli bwa kutahisa lika zeñwi.

Liselusi lizamaisanga cwañi litaba? DNA iswana sina mukoloko wa litaelo zaswanela kulatelela mutu ka tokomelo habata kupanga sico sesiñwi, mi litaelo zeo liswanela kulatelelwa honacwalo ka mo liñolezwi. Ka mutala, hakukonahali kuli mutu aipumane kuli upangile kabici kamba komu hailifo naalela kupanga keke kamba  mbisikiti. Ka niti, mwa liselusi za lika zepila, lika liikezahalelanga feela ka kuya ka mo libupezwi.

Nto kaufela yepila inani litaba za sihozo mwa liselusi zayona, mi mwendi liselusi zeo libulukanga litaba zeo ka mulelo wakuli liyolise liselusi zesinyehile ni kushimbululela litaba za sihozo kwa liselusi za lika zepepwa. DNA ikona kubuluka litaba zekuma kai? Halungeni ka mutala tukokwani totunyinyani totusa bonahali ka meeto tona twa maikolokuwawa. Bernd-Olaf Küppers, caziba wa sayansi, yapila kwa German naabulezi kuli: “Litaba kaufela ze mwa selusi ni selusi ya tukokwani to, likona kukwana mwa buka yenani makepe a bato ba 1000.” Ki lona libaka David Deamer caziba yomuñwi wa sayansi hanaañozi kuli: “Kwakomokisa hahulu kuziba kuli kakokwani kakanyinyani cwalo kanani liselusi zenani litaba zefita fo.” Kucwañi he ka za liselusi za batu? Küppers ubulela kuli: “Liselusi za batu zona mane likona kutaza lifalana lisikai zenani libuka zeñata.”

Küppers utalusa kuli: “Kuutwisisa litaba za sihozo zefumaneha mwa DNA haki nto yebunolo.” Uzwelapili kutalusa kuli: “Sina feela lipuo za batu halitokwa kulatelela milao yemiñwi kuli liutwahale hande, litaba za sihozo zefumaneha mwa DNA ni zona licwalo.” Ka bukuswani DNA ni yona inani litaelo zeilatelela sina feela mutu hatokwa kulatelela litaelo zebonisa moiswanela kubulelelwa puo yeñwi.

DNA inani litaelo zetusa mwa kupanga liprotini ni lika zeñwi zepanga liselusi zeshutana-shutana za mubili. Ka mutala, litaba za sihozo zefumaneha mwa DNA likona kuetelela mwa kupanga liselusi za masapo, liselusi za misifa, liselusi za booko, kamba liselusi za litalo. Richard Dawkins, caziba wa sayansi ya lika zepila naañozi kuli: “DNA inani litaba za sihozo zebañozi basayansi ka kulatelela litaku zapili za mabizo a likemiko ze mwateñi. Uzwelapili kutalusa kuli: “Taba yeo ki ya niti kakuli mane litaba zeo liñozwi ka nzila yelukona kuutwisisa hande.”

Davida, yomuñwi wa bañoli ba Bibele, naalapezi ku Mulimu kuli: “Meeto a hao a ni boni, ha ne ni li nto ye si ka petahala, mi mwa buka ya hao lilama za ka kaufela ne li ñozwi.” (Samu 139:16) Ki niti kuli Davida naaitusisize manzwi a litoko. Kono zanaabulezi, nelinepahezi sina feela litaba zene bañozi bañoli babañwi ba Bibele. Hakuna nihaiba alimuñwi kwa bañoli ba Bibele yanaakukuelizwe kuñola matangu kamba  litaba zeñwi za buhata zeama lizo za batu bakwaikale.—2 Samuele 23:1, 2; 2 Timotea 3:16.

Sina mokubelanga kamita, basayansi habatalusa taba yeñwi yetaata kuiutwisisa, kuzuhanga taba yeñwi hape yelitaata. Kona zeneezahezi ni hane bafumani DNA. Hanekuzibahalile kuli mwa DNA kunani litaba za sihozo, batu babañwi babanahanisisanga hahulu fa lika nebabuzize kuli, ‘Cwale nekutile cwañi kuli mwa DNA kube ni litaba za sihozo?’ Niti ki kuli hakuna mutu yanaaboni kone lipangelwa lika ze mwa DNA. Kacwalo, luswanela kuutwisisa taba ye. Nihakulicwalo, kutwisiso yaluna haiswaneli kutoma fa litaba zakuikupulela feela. Munyakisise mitala yelatelela.

• Ka silimo sa 1999, mwa Pakistan nekupumbuzwi tuemba-emba twa lika zakwaikale zepangilwe fa lizupa ili tone tunani litaba kamba lisupo zeñozwi. Lisupo zeo halizibahali kuli neliñozwi ki mañi. Nihakulicwalo lika zeo liingiwa kuli nelipangilwe ki batu.

• Lilimonyana kuzwa fone bazibezi moipangezwi DNA bo Watson ni Crick, licaziba babañwi bababeli basayansi nebaakalelize kuli kueziwe lipatisiso za lika zezamaisa litaba mwa mbyumbyulu. Ki mona mone bakalezi basayansi kueza lipatisiso zesazwelapili ni kacenu za kuziba lika zeñwi ze mwa mbyumbyulu.

Luitutañi kwa taba yeo? Batu banani mukwa wa kulumbaetanga batu babanani zibo ya litaba zeñwi, ikana yaba kuli mwendi batu bao baziba hahulu kutalusa lisupo zeñwi ze fa lika zepangilwe fa lizupa kamba kuli banani zibo ya lika zezamaisa litaba mwa mbyumbyulu. Habatokwangi kuiponela litaba zetaluswa kuli baikolwisise ka zateñi. Kono hase kuzibahalile niti ka za DNA, batu babañata nebasika isapilu kwa taba yakuli nekutokwahala kuba ni zibo yetuna kuli kufumanehe litaba zetungile ka za DNA mi babulela kuli DNA ki nto yeitahezi feela. Kana taba yeo yautwahala? Kana yaalumelelana ni zebabulela basayansi? Kana ki ya sayansi? Licaziba babañwi basayansi bahana taba yakuli lika nelitahile ka kuipilaula. Licaziba bao ki babacwale ka Dr. Gene Hwang ni Professor Yan-Der Hsuuw. * Halunyakisiseñi zene babulezi.

Dr. Gene Hwang ki muituti wa litaba za sihozo. Kwamulaho, naalumela mwa tuto yakuli lika nelitahile ka kuipilaula, kono naacincize mubonelo wahae wo hamulaho wakueza lipatisiso. Naabulelezi ba magazini ya Mu Zuhe! Kuli: “Tuto ya litaba za sihozo itusa mutu kuziba moliinezi lika zepila, mi zibo yeo initusa kusaba ni kukuteka Mubupi bakeñisa butali bwahae.”

Professor Yan-Der Hsuuw ki yena muzamaisi wa lipatisiso zeama molihulela limbututu zesali mwa mba fa sikolo sesituna sa Taiwan’s National Pingtung University of Science and Technology. Professor Yan-Der Hsuuw, ni yena naalumela mwa tuto yakuli lika nelitahile ka kuipilaula kufitela autwisisa hande taba yeo hamulaho wakueza lipatisiso. Naabulezi cwana ka za moliikabelanga liselusi kuli: “Liselusi liikabanga  ka kuya ka mifuta yazona. Sapili liselusi zepeta musebezi oswana likopananga hamoho kuli lipange lilama za mubili. Ki ufi caziba yakona kuñola litaelo za moliikabelanga liselusi zeo kuli lipange lilama za mubili? Niteñi, litaba zasihozo ze mwa DNA ki zona zetahisanga kuli mbututu yesali mwa mba ikone kuhula hande. Haninahanisisanga moibelekela DNA, nifitanga fa kuikolwisa kuli lika zepila neliezizwe ki Mulimu.”

Ka niti ki yabutokwa! Haiba Mulimu ki yena yanaabupile lika zepila, uzibe ki yena yaswanela kufiwa likute isiñi batu babalumela mwa tuto yakuli lika nelitile ka kuipilaula. (Sinulo 4:11) Hape haiba lubupilwe ki Mubupi ya butali ka kufitisisa, uzibe kunani mulelo wanaa lubupezi. Mulelo wo neusike wapetahala kambe zepila nelitile ka kuipilaula. *

Ka niti, batu babanahanisisanga hahulu fa lika, banyolelwa kufumana likalabo zekolwisa kwa lipuzo zeo. Viktor Frankl yanaabanga mualafi wa matuku a mwa booko naabulezi kuli: “Batu batabelanga hahulu kuziba niti ka za lika zeñwi mwa bupilo.” Ka mubulelelo omuñwi, lunani takazo yakubata kuziba za Mulimu, ili takazo yelukona feela kuba ni yona haiba lubupilwe ki Mulimu. Kono haiba lubupilwe ki Mulimu, kana ulufile linzila zelukona kufumana ka zona likalabo kwa lipuzo zelunani zona zakubata kumuziba?

Jesu naaalabile puzo yeo ka kubulela kuli: “Mutu ha na ku pila buhobe feela, kono u ka pila ni ka linzwi kaufela le li zwa mwa mulomo wa Jehova [kamba wa Mulimu].” (Mateu 4:4) Manzwi a Jehova añozwi mwa Bibele atusize batu babañata babanani takazo yakuziba Mulimu, kuziba zebapilela ni kubatusa kuba ni sepo ya zakwapili. (1 Matesalonika 2:13) Haike Bibele imituse kuziba zemupilela ni kuba ni sepo ya zakwapili. Kacwalo, Bibele ki buka yabutokwa hahulu, mi mutokwa kuituta yona.