Mu ye kwa litaba za mwahali

Mu ye kwa litaba za mwahali

MASWANISO A ZA KWAMULAHO

Milao ye ne Aluhanyize Lifasi

Milao ye ne Aluhanyize Lifasi

HAMULAHO wa ku kuta kwa Christopher Columbus mwa musipili wa hae wa pili wa ka sisepe wa ku potela libaka za Americas ka silimo sa 1493, malena ba linaha za Spain ni Portugal ba ba ni ku sa lumelelana mwa taba ya kuli ki mañi ya naa swanela ku zamaisa lipisinisi ni ku zamaisa libaka ze ne ba sa zo fumana. Ba mwa naha ya Spain ne ba itingile ku Papa Alexander VI, kuli ki yena ya naa ka tatulula butaata bo.

MALENA NI MAPAPA BA ALUHANYA LIFASI

Ba mwa naha ya Spain, ba mwa Portugal, ni papa ne se ba nahanile kale ka za ku zamaisa linaha ze nca zeo ze ne fumanwi. Mwa silimo sa 1455, Papa Nicholas V a fa Maputukisi maata a ku yo tatuba libaka ni lioli za Africa ze fumaneha bukaufi ni liwate la Atlantic; mi ne ba kona ku ikungela lika kaufela ze ne ba ka fumana teñi. Ka silimo sa 1479, mwa Tumelelano ye bizwa Alcáçovas, Afonso V wa kwa Portugal ni mwanaa hae John, ne ba file Ferdinand ni Isabella ba kwa Spain maata a ku zamaisa Lioli za Canary. Naha ya Spain yona, ya fa Maputukisi maata a ku zamaisa lipisinisi za mwa Africa ni maata a ku zamaisa Lioli za Cape Verde, Lioli za Azores, ni Lioli za Madeira. Hamulaho wa lilimo ze peli ku zwa fo, Papa Sixtus IV a tiisa tumelelano yeo ka ku bulela ka ku nonga kuli libaka kaufela ze nca ze ne ka fumanwa kwa mboela ni kwa upa wa Lioli za Canary ne li ka ba za naha ya Portugal.

Nihakulicwalo, John ya naa saa bizwa John II mulena wa naha ya Portugal, a bulela kuli libaka ze nca za naa izo fumana Columbus ne li za Portugal. Malena ba naha ya Spain ba hana tumelelano yeo, mi ba kupa papa yo munca wa libizo la Alexander VI, ku ba fa maata a ku zamaisa libaka ze nca zeo za naa fumani Columbus, ni ku ba fa maata a ku fetula batu ba mwa libaka zeo ku ba Bakreste.

Ka siñoliso, Papa Alexander VI naa aluhanyize lifasi!

Alexander a bona cwalo, a toma milao ye milaalu. Mwa mulao wa pili, naha ya Spain ne i filwe maata “ki Mulimu ya Maata Ote” a ku zamaisa ni ku ikungela libaka ze nca. Mulao wa bubeli ne u tahisize kuli ku be ni mululwani wa likilomita ze 560 kwa mutulo-mboela o no liba kwa wiko wa Lioli za Cape Verde. Alexander a bulela kuli libaka kaufela ze nca ze ne fumanwi, kamba ze ne ka fumanwa kwa wiko wa mululwani wo, ne li ka ba za naha ya Spain. Ka siñoliso, papa naa aluhanyize lifasi! Mwa mulao wa hae wa bulaalu ku bonahala kuli naa ekelize kwa maata a naha ya Spain a ku zamaisa libaka za upa wa India. Taba yeo, ne i nyemisize Mulena John, kakuli babusiwa ba hae kona ha ne ba sa nzo kuta kwa ku fumana libaka ze nca mwa Africa, ili nto ye ne ka tahisa kuli Maputukisi ba ekeze kwa libaka za bona ku yo fita ni kwa Liwate la India.

TUMELELANO YE NCA KA ZA MULULWANI

Bakeñisa ku sa utwana ni Alexander, * John a ambola ni Ferdinand ni Isabella. Muñoli wa libizo la William Bernstein u bulela kuli: “Malena ba naha ya Spain bakeñisa ku saba Maputukisi ba ba situhu ni kuli ne ba patehile hahulu ku zamaisa libaka za Americas, ba ikatulela feela ku amuhela tuso ye ne ba ka fiwa kaufela. Kacwalo, mwa silimo sa 1494, kwa ñolwa tumelelano ye ne beilwe libizo la tolopo ye ñwi ya mwa Spain, mi ne i nyatezwi mwa tolopo ya Tordesillas.

Mwa Tumelelano ya kwa Tordesillas ne ku lumelelanwi kuli mululwani wa naa ezize Alexander u zwelepili ku mamelwa, kono ne u ka sutiswa feela ka likilomita ze 1,480 kwa wiko. Kona kuli haiba Africa kaufela ni Asia ne li ka ba za Maputukisi, libaka za Americas ne li ka ba za Spain. Nihakulicwalo, ku sutisezwa kwa wiko kwa mululwani ne ku tahisize kuli Maputukisi ba kale ku zamaisa libaka ze ñwi ze nca ze ne ba si ka fumana kale ili zeo hasamulaho ne li tilo bizwa kuli ki Brazil.

Milao ye ne fa ba kwa Spain ni Maputukisi maata a ku ikungela ni ku hapa linaha ze nca ne i tahisize hahulu ku sululwa kwa mali. Milao yeo ne i sa kuteki liswanelo za batu ba ne ba pila mwa libaka zeo, ili nto ye ne tahisa kuli batu ba mwa libaka zeo ba hapiwa ni ku ezwa maswe, mi hape ne i tahisize lindwa za ku lwanela maata ni tukuluho ya mawate ka lilimo ze ñata-ñata.

^ par. 9 Kuli mu bone litaba ze ñata ka za papa yo ya naa sa zibahali hahulu mu bone taba ye li: “Alexander VI Papa Yo Rome I Sa Libali,” mwa Tawala ya Mulibeleli ya June 15, 2003, makepe 26-29.