NE MU ka ikutwa cwañi haiba mina kamba mutu yo muñwi ye mu lata a fumanwa ni butuku bwa mwa munahano? Tohonolo ki ya kuli matuku a mwa munahano a kona ku foliswa. Ha lu nyakisiseñi lika li sikai ze mu swanela ku ziba ili ze ka mi tusa ku utwisisa hande matuku a mwa munahano. *

“Batu ba bañata-ñata mwa lifasi kaufela ba katazwa ki matuku a mwa munahano, mi a ama hahulu ni bupilo bwa batu be ba lata. 25 pesenti ya batu ba ka amiwa ki matuku a mwa munahano ka nako ye ñwi mwa bupilo bwa bona. Butuku bwa ku lembwala ki bona butuku bu nosi bo bu tahiseza hahulu batu buyanga mwa lifasi kaufela. Butuku bwa ku zizibala hahulu (Schizophrenia) ni butuku bwa mwa munahano bo bu tahisezanga mutu ku lembwala ka linako ze ñwi kono hape ni ku ba ya tabile hahulu ka linako ze ñwi (bipolar disorder), ki a mañwi a matuku a mwa munahano a matuna hahulu ili a tahisa buyanga. . . . Nihaike kuli batu ba bañata hahulu ba katazwa ki matuku a mwa munahano, batu ba sa kendanga mutu ya na ni butuku bwa mwa munahano, ba ba a kula ha ba fumani lituso ni likalafo ze tokwahala mi matuku ao, a zwelapili ku sa zibahala bakeñisa kuli batu ba ba na ni ona ha ba tabeli ku zibahala kuli ba na ni ona.”—Ka ku ya ka ba World Health Organization (WHO).

Ka ku ya ka piho ya ba WHO, batu ba bañata ba ba na ni matuku a mwa munahano ha ba tabelangi ku bata likalafo bakeñisa kuli batu ba ba na ni matuku a cwalo ba kendiwanga.

Ba National Alliance on Mental Illness ba biha kuli, nihaike kuli buñata bwa matuku a mwa munahano a kona ku foliswa, mwa naha ya United States ibato ba 60 pesenti ya batu ba bahulu ni palo ye bato ba 50 pesenti ya mikulwani ba ba mwa lilimo ze mwahalaa 8 ni 15 ba ba na ni matuku a mwa munahano, ne ba si ka fumana likalafo ñohola.

Butuku bwa mwa munahano kiñi? Licaziba ba talusa butuku bwa mwa munahano kuli ki butata bo butuna bo bu ama munahanelo wa mutu, maikuto a hae, ni mikwa ya hae. Muinelo wo hañata, u amanga buikoneli bwa mutu bwa ku swalisana ni batu ba bañwi ni buikoneli bwa hae bwa ku peta lika ze tokwahala mwa bupilo.

Matuku a mwa munahano, a shutana-shutana ka ku ya ka mutu, mufuta wa bona, ni miinelo ya mutu ya bukula, ba bañwi ba kona ku ba ni lisupo za butuku bo ze tanda nako ye telele hahulu, mi ba bañwi bona ba kona ku ba ni lisupo ze tuna hahulu. Butuku bwa mwa munahano bu kona ku ama baana kamba basali, ba bahulu kamba banana, batu ba lizo, mubala, ni bulapeli bufi kamba bufi, batu ba ba itutile kamba ba ba si ka ituta, ni batu ba ba fumile kamba ba ba si ka fuma. Matuku a mwa munahano a tahangi kabakala mifokolo ya mutu kamba mikwa ye maswe ya na ni yona. Ka likalafo ze swanela, batu ba ba na ni matuku a mwa munahano ba kona ku alafiwa ni ku pila bupilo bo bunde ni bwa tabo.

Licaziba ba matuku a mwa munahano ba kona ku alafa hande matuku a mañata a mwa munahano. Kamukwaocwalo, muhato wa butokwa hahulu o tokwa ku ngiwa pili, ki wa ku itatubisa ka ku tala ku caziba ya alafa hande ili ya na ni yeloseli ya ku alafa matuku a mwa munahano.

Kono batu ba ba kula matuku a mwa munahano, ba kona feela ku tusiwa ki mutu ya na ni yeloseli ye cwalo, ha ba amuhela kalafo ye swanela. Ku eza cwalo ku tokwa kuli mutu a si ke a zina-zina ku taluseza ba bañwi ka za butuku bwa mwa munahano bwa na ni bona. Likalafo li kana za ama ku ikambota ni licaziba ba ba itutile matuku a mwa munahano, ili ba ba kona ku tusa mukuli ku utwisisa butuku bwa hae, ku ziba mwa kona ku tatululela matata a ka zazi ni zazi, ni ku mu tusa ku bona butokwa bwa ku sa tuhela ku amuhela likalafo. Mukuli ha bonana ni mualafi, yo muñwi wa mwa lubasi kamba mulikanaa hae, wa kona ku peta musebezi o mutuna ka ku mu omba-omba ni ku mu tusa.

Batu ba bañata ba itutile mwa ku talimanela ni matuku a mwa munahano hamulaho wa ku utwisisa hande butuku bo ba kula ni ku latelela likalafo ze ba filwe ki caziba wa matuku a mwa munahano. Bo Mark ba ba bulezwi kwa makalelo a taba ye, ba bulela kuli: “Pili bakuluna ba si ka talusezwa kale ka za butuku bwa bona, ne lu na ni kutwisiso ye nyinyani ka za matuku a mwa munahano. Kono lu itutile ku tatululanga muinelo ni muinelo u sa ba feela teñi ni ku twaelana ni miinelo ya luna. Mwa nako ye fitile, se lu tusizwe ki licaziba ba ba itingwa  hamohocwalo ni banabahabo luna ni balikani ba luna.”

Bo Claudia ka ku lumela ba bulela kuli: “Kwa makalelo, ha ne ni taluselizwe kuli ni na ni butuku bwa mwa munahano, ne ni ikutwile sina mutu ya atulezwi tolongo. Kono nihaike kuli butuku bwa ka, bu lu palelwisa ku peta lika ze ñwi, ni itutile kuli kwa konahala ku tula matata a bonahala kuli a konahali ku a tatulula. Kacwalo, ni tiyelanga butuku bwa ka bwa mwa munahano ka ku swalisana ni batu ba ba ni alafa, ku eza bulikani ni batu ba bañwi, ni ku talimana ni miinelo ka ku ya ka mo i inezi.”

Bibele ha i bonisi kuli ku ba ni silikani se si tiile ni Mulimu kwa kona ku folisa matuku. Nihakulicwalo, mabasi a mañata mwa lifasi kaufela sa fumani ku omba-ombiwa ni ku tiiswa ka ku latelela ze i luta Bibele. Ka mutala, Bibele i lu kolwisa kuli Mubupi wa luna ya lilato u tabela hahulu ku omba-omba ba ba na ni “pilu ye lobehile” ni ba ba “ikutwa ku swaba mwa moya wa bona.”—Samu 34:18.

Nihaike kuli Bibele haki buka ye bulela za likalafo, i fa ketelelo ye sebeza ye kona ku lu tusa ku tiyela maikuto aa butuku ni miinelo ye lembwalisa. Bibele hape i kona ku lu fa sepo ya za kwapili ili ka nako ye ku si ke kwa ba ni makulano ni ku utwa butuku. Linzwi la Mulimu li sepisa kuli: “Meeto a libofu kiha ka tutubuluha, lizebe za bosusu li tibuluhe ni zona. Ibe ya toza u ka tula sina lizwii, lilimi la wa satambi li ka opela za tabo.”—Isaya 35:5, 6.