LILIMO ze mianda i sikai kwamulaho mwa Yurope, sabo ya maloi ne i tahisize kuli batu ba kale ku ba zumanga ni ku ba bulaya. Musebezi wo ne u ezahala sihulu mwa linaha ze cwale ka France, Germany, Switzerland, kwa mutulo wa naha ya Italy, ni mwa linaha za Belgium, Luxembourg, ni Netherlands. Buka ye na ni toho ya taba ye li, Witch Hunts in the Western World, i bulela kuli: ‘Batu ba bañata-ñata mwa Yurope ni linaha ze ne busiwa ki Yurope ne ba shwile mi ba bañwi ba bañata ne ba nyandisizwe maswe, ku tamiwa, ku tikitibwa, ku toiwa, ku ikutwa ku ba ni mulatu, ni ku ba ni sabo.’ * Sabo yeo ya maloi ne i kalile cwañi? Kiñi ze ne susueza batu ku ba ni moya o cwalo?

Likande le kaufela, li ambola hahulu za kuta ya Katolika ye ne lwanisa bukwenuheli. Buka ye na ni toho ya taba ye li, Der Hexenwahn (Ku Lyangana Kwa Maloi) i talusa kuli kuta yeo, ne i tomilwe ki Keleke ya Katolika mwa lilimo za ma 1200 C.E. “ka mulelo wa ku sikulula bakwenuheli ni ku tibela batu ba bañwi kuli ba si ke ba zwa mwa keleke.” Ba kuta yeo ne ba beleka sina mapolisa ba keleke.

Ka la 5 December, mwa silimo sa 1484, Papa Innocent VIII naa ñozi litaba ze ne nyaza buloi. Hape naa file batikitibi ba babeli—bo Jakob Sprenger ni bo Heinrich Kramer (ba ba zibahala hape ka libizo la bona la Silatini la Henricus Institoris)—maata a ku felisa butata bo. Baana ba babeli bao, ne ba ñozi buka ye na ni toho ya taba ye li, Malleus Maleficarum, kamba, The Hammer of Witches. Makatolika ni Maprotesitanti ne ba i amuhezi kuli i ba etelele ha ba talimana ni litaba za buloi. Buka yeo, ne i na ni makande a ku ikupulela feela ka za maloi ili a naa tomile fa litaba za matangu. Ne i talusa litaba za bulapeli ni za mulao ze lwanisa buloi, mi ne i fa ketelelo ya mwa ku zibela maloi ni ku ba yundisa. Buka ya The Hammer of Witches, i talusizwe kuli ki buka ye “na ni litaba ze situhu hahulu mi . . .ki yona buka ye ne susueza hahulu likezo za businyi kwa libuka kaufela ze se bile teñi mwa lifasi.”

 Ku swala muloi ne ku sa tokwi bupaki bwa kuli mutu ki muloi luli. Buka ya Hexen und Hexenprozesse (Maloi ni ku Zekisa Maloi) i bulela kuli ku zekiseza mutu buloi ne ‘ku lelezwi feela kuli mutu ya zekiswa a itumelele kuli ki muloi, mi ne ku eziwa cwalo ka ku mu susueza kuli a itumelele, ku mu sineneketa kamba ku mu hapeleza.’ Hañata batu ba ne ba tandiwa buloi ne ba tukufazwanga maswe.

Ka ku latelela ze ne ñozwi mwa buka ye li, The Hammer of Witches ni litaba za naa ñozi Papa Innocent VIII, batu ba kala ku zuma maloi ka taata mwa Yurope. Fahalimu a zeo, batu bao ne ba tusizwe ki zwelopili ya bumapanga-panga, ili ya ku hatisa libuka, ye ne i ba tusize ku yandulula moya wa ku toya maloi, ku yo fita ni mwa buse bwa liwate la Atlantic kwa America.

Palo ye fitelela 70 pesenti ya batu ba ne ba tandiwanga buloi ne li basali, sihulu limbelwa, ili bao hañata ne ba si na hande mutu wa ku ba yemela. Batu ba ne ba tandiwanga buloi ne ba kopanyeleza babotana, basupali, ni basali ba ne ba fanga batu ba bañwi milyani ya sintu—sihulu haiba milyani yeo ne i palelwa ku sebeza. Mañi ni mañi naa kona ku tandiwa buloi, mufumi kamba mubotana, muuna kamba musali, wa mayemo a kwatasi-tasi kamba ya tompeha.

Batu ba ne ba ngiwa kuli ki maloi ne ba tamelezwanga kuli ki bona ba ne ba tahisa lika kaufela ze maswe. Magazini ya kwa Germany ye bizwa Damals i bulela kuli, batu ne ba li, maloi “ki bona ba ne ba tahisanga kuli ku bate hahulu ni ku tahisa kuli ku be ni likupa ni maungu a mañata-ñata a ne a sinyanga lipeu ni miselo ya lifasi.” Ne ku nyaziwanga maloi haiba pula ya macwe i sinya licalo, sitole si palelwa ku zwisa mabisi, kamba haiba muuna naa si na maata a ku pepa kamba haiba musali naa sa pepi!

Maloi ne ba swaliwanga cwañi? Batu ba bañwi ba ne ba tandiwanga buloi ne ba tamiwanga ni ku cimbekiwa mwa mezi a bata a naa bulelwa kuli a fuyauzwi. Mutu ya beiwa mwa mezi ao ha nwela, naa ngiwa kuli haki muloi mi naa cimbulwa mwateñi. Haiba a cimbauka, naa ngiwa kuli ki muloi mi naa bulaiwanga hona fo feela kamba ku fiwa kwa batu kuli ba mu zekise. Batu ba bañwi ba ne ba tandiwanga buloi ne ba pimiwanga fa sikala, kakuli ne ku ngiwa kuli maloi ba bebuluka kamba ha ba na bukiti.

Buka ye na ni toho ya taba ye li, Witch Hunts in the Western World i bulela kuli, mukwa o muñwi wa ku swala maloi ne u ama ku bata “sisupo sa Diabulosi,” ili nto ye ne kona ku ‘bonwa fa mubili ye ne siilwe ki Diabulosi ha kopana ni muloi.’ Manduna ne ba batanga sisupo seo “ka ku kuta milili ya mutu ya naa tandiwa buloi ni ku tatuba mubili wa hae kaufela” fapilaa nyangela. Hamulaho wa fo, ne ba itusisanga ndonga ku taba fa sisupo se ne ba fumana kaufela fa mubili, se si cwale ka sibali sa ku pepwa ni sona, kasolondo, kamba sikelela. Haiba mutu naa sa utwi butuku kamba ku zwa mali ha tabiwa ndonga, sisupo se si fumanwi fa mubili wa hae ne si ngiwa kuli ki sa Satani.

Mibuso ye ne etelelwa ki Makatolika ni Maprotesitanti ne i susueza mukwa wa ku zuma maloi, mi mwa libaka ze ñwi, babusi ba Maprotesitanti ne ba na ni hahulu lunya ku fita babusi ba Makatolika. Nihakulicwalo, nako ha ne inze i ya, batu ba kala ku ba ni mubonelo o swanela. Ka mutala, mwa silimo sa 1631, muuna ya bizwa Friedrich Spee, ya naa li muprisita wa bulapeli bwa Katolika (Mu-Jesuit), ili ya naa isize batu ba bañata ba ne ba atuzwi kuli ki maloi ku yo cisezwa fa kota ba nze ba pila naa ñozi kuli, ka mubonelo wa hae ha ku na ni yo mukana kwa batu bao ya naa na ni mulatu. Mi naa file mamela ya kuli haiba mukwa wa ku zuma maloi ne u ka zwelapili, batu ne ba ka fela mwa naha. Ka nako ye swana, baalafi ba kala ku lemuha kuli lika ze cwale ka butuku bwa kanono ne li tahiswa ki makulanu isiñi madimona. Mwahalaa lilimo za ma 1600 C.E., palo ya batu ba ne ba zekisezwa buloi ne i kutezi hahulu mwatasi, mi kwa mafelelezo a lilimo zeo, mukwa wo ne se u felile.

Lu itutañi ku ze ne ezahezi mwa miteñi ye maswe hahulu yeo? Taba ye ñwi ya butokwa ye lu ituta ki ya kuli: Batu ba ne ba ipapata kuli ki Bakreste ha ne ba kalile ku yolisa lituto za niti za Jesu Kreste ka lituto za buhata za bulapeli ni litaba za mabibo, ne ba tahisize kuli ku be ni likezo ze maswe hahulu. Bibele ha ne i polofita za nyefulo ye ne ka ba teñi kwa bulapeli bwa niti bwa Sikreste, ne i file temuso ye li: “Nzila ya niti i ka nyefulwa.”—2 Pitrosi 2:1, 2.