MASWANISO A ZA KWAMULAHO

Robert Boyle

Batu ba ba ziba hahulu litaba za kwamulaho mwendi ba hupulanga Robert Boyle sina caziba wa sayansi ya naa bizize mulao o muñwi ka libizo la hae—Boyle’s law ki mulao o talusa swalisano ye mwahalaa pressure ni volume ya moya. Lika za butokwa za naa fumani ne li tahisize lizwelopili ze ñata za sayansi ze ne tile hamulaho. Kono Robert Boyle naa si feela caziba ya cukile wa za sayansi. U ngiwa hape kuli naa li muuna ya naa na ni tumelo ye tuna ku Mulimu ni mwa Linzwi la Hae le li ñozwi ka susumezo ya moya, yona Bibele.

BOYLE naa pepezwi mwa lubasi lo lu fumile lwa kwa Lismore Castle, mwa naha ya Ireland, ka silimo sa 1627. Naa pepilwe nakonyana pili nako ye bizwa ki licaziba ba litaba za kwa ikale kuli ki nako ye ne ku fumaneha batu ba ne ba nyakisisanga litaba ili ba ne ba likile ku tusa batu ku lukuluha kwa lituto ze tulile tikanyo ze ne kenyize batu mwa butanga ka lilimo ze ñata. Boyle ni yena naa na ni mulelo wo. Mwa buka ya naa ñozi ye ne bulela ka za bupilo bwa hae bwa kwa banana, naa ipeile libizo la Philaretus, le li talusa “Mutu ya Lata Bunde.”

Boyle naa na ni takazo ye tuna ya ku ituta niti ni ku bulelela ba bañwi kaufela za naa itutile. Naa bile muñoli yo mutuna, mi lika za naa ñozi ne li amile hahulu buñata bwa licaziba ka yena, ku kopanyeleza cwalo ni caziba wa sayansi ya tumile hahulu wa libizo la Sir Isaac Newton. Ka silimo sa 1660, Boyle naa bile yo muñwi wa batu ba ne ba tomile sikolo sa litaba za sayansi se si bizwa kuli Royal Society, se si sa li teñi ni cwale mwa London, kwa England.

MUUNA WA SAYANSI

Boyle u talusizwe sina musimululi wa tuto ya chemistry. Naa na ni mubonelo u shutana hahulu ni licaziba ba bañwi ba mwa miteñi ya hae. Bona ne ba patanga litaba ze ne ba fumananga kamba mane ku li ñola ka ku itusisa manzwi a taata a naa konwa feela ku utwisiswa ki licaziba sina bona. Ka ku shutana, Boyle yena naa hatisanga litaba ka butungi za naa fumananga. Hape, mwa sibaka sa ku amuhela feela mihupulo ye ne tumile, naa lumela kuli ne ku ka ba hande ku eza lipatisiso kuli a kone ku ziba niti.

 Lipatisiso za Boyle ne li lumelelana ni muhupulo wa kuli sika si pangiwa fa likalulo-kalulo za naa biza kuli corpuscles, ze ne kopananga ka linzila ze shutana-shutana ku panga lika ze shutana-shutana.

Miezezo ya Boyle ya lipatisiso za sayansi i beilwe ka bukuswani mwa buka ya hae ye tumile ye bizwa kuli The Sceptical Chymist. Mwa buka yeo u eleza licaziba za sayansi ku itumelelanga mafosisa a bona ni ku ambuka mukwa wa ku ikuhumusa kamba wa ku ñañelelanga mihupulo ya bona. Boyle naa bulezi kuli batu ba ba ñañelelanga mihupulo ya bona ba swanela ku taluhanya ka tokomelo lika ze ba ziba kuli ki za niti ni ze ba nahana feela kuli ki za niti.

MUUNA WA TUMELO

Boyle naa na ni tumelo ku Mulimu ye ne tomile fa lika za naa ziba kuli ki za niti. Za naa itutile ka za pupo kaufela ni mukwa o makaza wo lika ze pila li bupilwe ka ona, ne li mu kolwisize kuli ku na ni Mubupi. Kamukwaocwalo, naa hanile moya o ne u yambile ka nako yeo mwahalaa licaziba wa kuli ha ku na Mulimu. Boyle naa felelelize ka ku bulela kuli, ha ku na mutu ya itusisa hande maata a hae a ku nahana ya kona ku palelwa ku lumela kuli Mulimu u teñi.

Nihakulicwalo, Boyle naa si ka nga kuli ku nahananga feela kwa kona ku tahisa kuli mutu a zibe niti. Naa boni kuli batu ba tokwa tuso ye zwa ku Mulimu. Tuso ya naa bulela ki Linzwi la Mulimu, yona Bibele.

Boyle naa bilaezwa ki ku bona kuli batu ba bañata ne ba sa zibi hande lituto za Bibele mi ne ba bonahala kuli bulapeli bwa bona ne bu si na mutomo o tiile. A buza kuli, ku kona ku ba cwañi ko ku lukile kuli mutu a be mwa bulapeli bo buñwi kabakala kuli ki bulapeli bwa bashemi ba hae kamba kabakala kuli bulapeli bo bu fumaneha kwa sibaka sa pepezwi ku sona? Boyle a ba ni takazo ye tuna ya ku tusa batu kuli ba be ni zibo ye tungile ya mwa Bibele.

Kabakaleo, Boyle a zwisa masheleñi a naa tusize kwa ku hatisa Bibele mwa lipuo ze ñata. Lipuo zeo li kopanyeleza lipuo ze ñwi ze bulelwa kwa North America, hamohocwalo ni lipuo za Siarabia, Irish, Malay, ni Turkish. Kamukwaocwalo, Robert Boyle naa bonisize kuli nihaike kuli ne li muuna ya naa na ni buikoneli, naa li mutu ya naa ikokobeza ili ya naa na ni takazo ye tuna ya ku fumana niti mwa litaba kaufela ni ku tusa ba bañwi ku eza nto ye swana.